علل نمازگریزی و نقش رسانه در گسترش نماز(2)

کد: 783

نویسنده: محسن محمدی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ و صحافی: نگارش

نوبت چاپ: اول / 1383

شمارگان: 1500

بها: 1200 تومان

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602 نمابر: 2933892

شابک: 1-16-8606-964ISBN: 964-8606-16-1 \

ص: 2

معنوی دهیم و همه توان خود را برای حفظ و گسترش فرهنگ نماز به کار بندیم که اگر چنین شود، تمام دسیسه ها و نیرنگ های شیطانی بی اثر خواهد گشت.

نماز را تکریم و تعظیم کنیم تا به ساحل سلام و سلامت برسیم و هماره از ژرفای جان از خداوند بی زوال بخواهیم که:

رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ. (ابراهیم: 40)

خدایا! مرا و فرزندانم را از برپاکنندگان نماز قرار ده. پروردگارا! این دعا را بپذیر.

چه خوش باشد که با یاد خداوند

تمام لحظه ها دل گیرد آرام

در پایان، از تلاش های بی شایبه پژوهشگر ارجمند جناب آقای محسن محمدی در سامان دهی این اثر سپاس گزاریم و امید می بریم کار ایشان مقبول طبع بلند برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:4

بسیار اثر گذار هستند. رسانه از نخستین دوران زندگی تا پایان حیات انسان، به عنوان عامل آموزنده و تأثیر گذار نقش قوی دارد. بنابراین، ظهور رسانه تولد دنیای نوینی است که بدون توجه به آثار تربیتی آن، توفیق در آموزش و گرایش به نماز امکان پذیر نیست.

رسانه، آموزشگاه میلیاردها انسان است و در اعماق دل و ذهن اعضای خانواده ها رسوخ کرده است.

رسانه ها کلاس همگانی و همه جایی و بدون انحصاری هستند که تمام لحظه های خالی و غیر رسمی انسان را پرکرده اند و در ایجاد انگیزه و پذیرش یک عمل و شکل دادن عادت های خوب یا بد، نقش بسیار مؤثری ایفا می کنند. اگر برنامه ها و زمان پیام رسانه ها با باورها و ارزش های معنوی و مذهبی جامعه، خانه و خانواده هماهنگ نباشد، آموزش و القای پیام های دینی و تربیتی اثری نخواهد داشت و هر پیامی از طرف پدر، مادر و معلم، همانند یخی در برابر حرارت شدید و همه جانبه، ذوب خواهد شد و از میان خواهد رفت.

تفکر و برنامه ریزی برای برپایی نماز، یکی از شایسته ترین و ضروری ترین کارهایی است که باید در جمهوری اسلامی انجام شود؛ زیرا بر پاداشتن نماز، نخستین ثمره و نشانه حکومت صالحان است و پس از آن است که نوبت به زکات، یعنی تنظیم مالی جامعه و ریشه کنی فقر و نیز امر به معروف و نهی از منکر یعنی سوق دادن به نیکی ها و باز داشتن از بدی ها می رسد.

الَّذینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی اْلأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ (حج: 41)

آنان کسانی هستند که اگر در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز بر پای دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند بازمی دارند.

ص: 6

نماز، رکن اصلی دین است و باید اصلی ترین جایگاه را در زندگی مردم داشته باشد. حیات طیبه انسان در سایه حاکمیت دین خدا هنگامی به دست خواهد آمد که انسان ها، دل خود را با یاد خدا زنده نگهدارند و به کمک آن بتوانند با همه جاذبه های شر و فساد مبارزه کنند و همه بت ها را بشکنند و دست تطاول همه شیطان های درونی و برونی را از وجود خود قطع کنند. این ذکر و حضور دایمی، فقط به برکت نماز به دست می آید و نماز در حقیقت، پشتوانه مستحکم و ذخیره تمام نشدنی در میدانی است که آدمی در آن، با شیطان نفس خود که او را به پستی و زبونی می کشد و شیطان های قدرت که با زر و زور، او را وادار به ذلت و تسلیم می کنند، همیشه در حال مبارزه است. هیچ وسیله ای مستحکم تر از نماز برای ارتباط میان انسان با خدا نیست. مبتدی ترین انسان ها رابطه خود با خدا را به وسیله نماز آغاز می کنند. بر جسته ترین اولیای خدا نیز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در نماز می جویند. این گنجینه ذکر و راز را هرگز پایانی نیست و هر که با آن بیشتر آشنا شود، جلوه و درخشش بیشتری در آن می یابد.

واژگان و ذکرهای نماز، هر یک به بخشی از معارف دین اشاره دارد؛ نمازی که با اندیشه در معانی و بدون سهو و غفلت گزارده شود، انسان را روز به روز به معارف الهی آشناتر به آن وابسته تر می سازد... .

آن چه من با قلم قاصر و شناخت ناچیز خود می گویم، آن است که مردم ما و جامعه ما، به ویژه جوانان، باید نماز را منبع قدرتی لایزال بدانند و در برابر جبهه ای که امروز پیش روی ماست، به تکیه گاه مستحکم ذکر خدا و امید و اعتماد به او بیش از همیشه نیازمندیم و نماز، آن سر چشمه جوشانی است که

ص: 7

امید و اعتماد و قدرت معنوی را به ما می بخشد. نماز با حضور و توجه، نمازی که از یاد و ذکر، سرشار است. نمازی که آدمی در آن با خدای خود سخن می گوید و به او دل می سپارد؛ نمازی که والاترین معارف اسلام را پیوسته به انسان می آموزد.

چنین نمازی انسان را از پوچی و بی هدفی و ضعف می رهاند و افق زندگی را در چشمش روشن می سازد و به او همت و اراده و هدف می بخشد و دل او را از میل به کج روی و گناه و پستی نجات می دهد. از این روست که نماز، در تمام عرصه های زندگی حتی در میدان نبرد و درسخت ترین آزمایش های زندگی، اولویت خود را از دست نمی دهد. انسان همیشه به نماز محتاج است و در عرصه های خطر محتاج تر.

حقیقت آن است که در کار معرفی نماز، کوتاهی های زیادی شده است و در نتیجه نماز هنوز جایگاه شایسته خود را حتی در نظام اسلامی ما به دست نیاورده است. در این نوشتار، کوشیده ایم با توجه به جایگاه مؤثر رسانه در افکار عمومی جامعه، قدمی در راستای ترویج فرهنگ نماز برداشته شود تا نماز، جایگاه حقیقی خود را در جامعه اسلامی ما بیابد.

البته برای رسیدن به این موفقیت بزرگ، تلاش های زیادی لازم است و باید وقت زیادی را صرف کرد و با استفاده از تمام امکانات و افراد متعهد و مؤثر و دیگر نیروهای فرهنگی، با همتی بلند و پشتکار به سمت قله رفیع نماز حرکت کنیم تا به خواست خداوند متعال و با توجهات حضرت ولی الله الاعظم(عج) کشور و جامعه ما به هدف های والای نماز نزدیک و از برکات آن بهره مند شود.

ص: 8

کتاب حاضر در سه بخش سامان یافته است. بخش اول در مورد علل نمازگریزی بحث می کند و شامل پنج فصل است که در فصل اول جایگاه موضوع را در میان مباحث مختلف فرهنگی و اجتماعی بررسی می کنیم. در فصل دوم، علل اجتماعی، فردی، خانوادگی و فکری بی میلی به نماز را بیان می کنیم. در فصل سوم، توصیه های لازم برای برنامه ریزان در سطح کلان بررسی می شود. در فصل چهارم، برای برنامه ریزان فرهنگی و اجتماعی برخی راهکارها در قالب برنامه ها و وظایف، بیان شده است. و در فصل پنجم، نقش حوزه های علمیه و خانواده در مورد نمازگزاری بررسی شده است.

در بخش دوم با عنوان نقش رسانه در گسترش نماز، عملکرد رسانه در مورد گسترش فرهنگ نماز در جامعه بررسی شد و راهکارهایی در سطح عموم جامعه، جوانان و نوجوانان و کودک و خردسال در این مورد ارائه شده است.

ص: 9

انجام دهند.فراتر از این حکومت اسلامی، وظیفه اجرای برخی از احکام و مناسک دینی را نیز بر عهده دارد.

حکومت اسلامی، در راستای انجام وظایف خود و هدایت جامعه به سوی حقیقت ها و اصالت های الهی باید اهمیت ویژه ای به نماز بدهد. پرداختن به این موضوع، از این نظر بسیار مهم است.

نماز، با توجه به گستره نفوذ و آثارش، چنان فضای معنوی ای در جامعه ایجاد می کند که افراد جامعه را در دستیابی به زندگی معنوی آرمانی و مسالمت آمیز توانا می سازد و آن ها می توانند اعمال و فرایض دینی را انجام دهند.

است. کودک با تماشای یک فیلم کارتون، چگونگی لباس پوشیدن، سخن گفتن، چگونگی ارتباط افراد با یکدیگر، هدف های مطرح شده در فیلم را به آموخته های خود می افزاید و این دانایی، به تدریج در شخصیت و هویت وی جای می گیرد.این در حالی است که یکی از مسایل بسیار مهمی که از سوی جامعه شناسان مطرح می شود، میزان تأثیرگذاری قطعی وسایل ارتباطی بر افکار عمومی است. این، بدان معناست که محرک بیرونی، بیش از محرک درونی، بر فرد تأثیر می گذارد.

پس فرهنگ بیگانه، تهاجم همه جانبه ای را در ستیز با انقلاب اسلامی طراحی کرده که اگر تدبیر هوش یارانه ای اندیشه نشود، فرهنگ غنی دینی ما آسیب می بیند و میزان نمازگزاری کاهش می یابد.

در این شرایط فرهنگی، «نماز» به عنوان بزرگ ترین نماد دینی در دفاع از ساختار معنوی جامعه و تهاجم به فرهنگ بیگانه برای تحت تأثیر قراردادن آن، نقش بسزایی دارد. بی گمان، گسترش فرهنگ نماز می تواند جریان تهاجم دینی _ فرهنگی غرب بر جهان اسلام را متوقف کند و حتی می تواند فرهنگ غرب را تحت تأثیر قرار دهد و خلأهای معنوی آن را پرکند. در بحث علل بی میلی به نماز، دراین باره بیش تر بحث خواهیم کرد.

روحیه تعهد و خود باوری که در سایه نمازگزاری در افراد جامعه ایجاد می شود، غیرت و تشخص دینی را افزایش می دهد و مانع خود باختگی فرهنگی می شود. گسترش فرهنگ نماز، جایگاه والای ارزش های دینی را برای مردم بیان می کند.

ص: 12

نمازگزاری از مسیر واقعی خود که باید به انس با نماز بینجامد، خارج و در حرکات خشک و بی روح ظاهری خلاصه شده است؛ یعنی نماز، بدون حضور قلب برپا می شود. از این رو، آثار نماز به چشم نمی خورد. برخی افراد با این که سال ها نماز به جا آورده اند، ولی آثار ملکوتی و فراجهانی نماز در اعمال و رفتار آن ها مشاهده نمی شود و تفاوت چندانی با بی نمازها ندارند.

حتی در برخی موارد، نمازگزاری به طور درست و کامل انجام نمی شود؛ یعنی نماز از نظر ظاهر هم به درستی برگزار نمی شود و در اجزای نماز کاستی هایی وجود دارد. نمازگریزی، هم در بعد باطنی نماز و هم در بعد ظاهری آن، یکی از آسیب های اجتماعی است؛ یعنی نمازگریزی از نظر کمی و کیفی در واقع بیشتر نمازهای جامعه ما در مرحله نمازگزاری باقی مانده است و آسیب شناسی نمازگزاری در این راستا مهم است. از این رو، پرداختن به بحث نمازگریزی برای شناسایی و علت یابی و رفع این آسیب، قابل توجه است.

اخلاقی، مانند صبر، تواضع و اخلاص می شود. در بعد تربیتی، نماز، ثبات شخصیت، نظم و انضباط، احساس قدرت، ادب و تمرکز ذهن را به انسان هدیه می کند. آثار بهداشتی نماز نیز قابل توجه است. نماز نه تنها بر بهداشت فردی و جسمی، بلکه بر بهداشت اجتماعی و روانی نیز موثر است. در بعد اجتماعی، نماز بر عناصر اساسی جامعه، تأثیر می گذارد. در سطح کلان نیز، نماز بر تنظیم سیاسی، تعمیم ساختاری و تنظیم اجتماعی و تفاهم نمادی تأثیر دارد. در بعد اقتصادی، تأثیر نماز بر بهره وری قابل توجه است. در فضای سیاست، نماز نقش مؤثری دارد و مانع تراکم و تمرکز قدرت زیاد و از میان رفتن اختیارات و آزادی های واقعی است.

نماز، در بعد خانوادگی هم سبب تحکیم بنیان خانواده و ایجاد محبت و فضای معنوی در خانواده می شود و باروری شخصیت را به دنبال دارد. آثار نماز بر زندگی زوج های جوان و برنامه ریزی تحصیلی دانش آموزان نیز، قابل توجه است.(1)

نیم نگاهی به این آثار و توجه به نیازهای جامعه به خوبی جایگاه موضوع را نشان می دهد.

البته با توجه به اهمیت و جایگاه نمازگزاری و انس با نماز در اسلام و آثار ژرف آن، این موضوع، از جنبه های دیگری نیز قابل توجه است که مهم ترین آن ها ذکر شد.

ص: 15

نظر لغوی، اسم مصدر ارزیدن است و ارز به معنی بها، قیمت، ارج، قدر، زیبندگی و قابلیت است.(1)

به طور کلی، ارزش در دو مفهوم کاملا متفاوت به کار می رود: یکی ارزش اقتصادی و دیگری ارزش اخلاقی.(2) البته از دیدی دیگر، ارزش به دو دسته ارزش های وسیله ای و ارزش های ذاتی و هدفی تقسیم می شود.(3) گستره کاربرد واژه ارزش موجب شده که معانی متفاوتی برای آن بیان کنند. در فرهنگ فلسفی لالاند، چهار معنای متفاوت از ارزش ارایه شده است که بازگو کننده چهار ویژگی است.(4)

ارزش های حقیقی انسانی، بخش اساسی و مهمی از فرهنگ جوامع است که بدون آن، دیگر عناصر فرهنگی بی روح و بی محتوا است. ارزش ها، هم در پایداری و دوام جوامع و هم در رشد و ارتقای آن ها نقش اساسی دارند. ارزش های انسانی هرگز در قلمرو خاص جغرافیایی یا مقطع خاص زمانی محدود نمی شوند و فراتر از مسلک ها و عقاید و ایدئولوژی ها، بر پایه فطرت آدمی توجیه و تعریف می شوند. جامعه، تنها مجمع عده ای از افراد بشر که در نقطه واحدی متمرکز شده اند، نیست. بلکه برخاسته از وجدان جمعی است که در گروهی از انسان ها تحقق یافته است.وجود یک نظام ارزشی استوار و پذیرفته شده در جامعه، سرمایه بزرگی برای آن جامعه به شمار می رود که

ص: 17

به پشتوانه آن، تعادل و نظم لازم برای رشد و تعالی فراهم می گردد و مانع صرف هزینه های انسانی و اقتصادی، برای ایجاد ابزارهای کنترل با روش های متکی به جبر و زور می شود.(1)

با توجه به شاخص های(2) مختلفی که در بررسی نظام ارزشی جامعه استفاده می شود، باید گفت در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحول گسترده و چشم گیری در ارزش های اجتماعی جامعه ما رخ داده و فضای عمومی جامعه به میزان قابل توجهی، شاخص های ارزشی مطلوب را پذیرفته و به آن روی آورده است، ولی در اواخر دهه دوم پس از انقلاب، وضعیت جامعه ما نسبت به سال های اول پس از انقلاب، نشان دهنده افول برخی از شاخص های ارزشی است؛ به گونه ای که نسل انقلاب که با تلاش ها و مجاهدت های خود، انقلاب را به ثمر رساند، از میزان رشد و تحول فرهنگی انجام شده، راضی نیست.(3)

ص: 18

یکی از علل(1) افول نظام ارزشی این است که روی آوردن به ارزش های اسلامی پس از پیروزی انقلاب ناشی از واکنش دوران پیش از انقلاب بوده است، نه برخاسته از باورهای اصیل و ریشه دار و یا متکی بر ریشه های نهادینه شده.(2)

نماز، یکی از عمده ترین ارزش های نظام دینی است که دیگر ارزش ها براساس آن شناخته و تنظیم می شوند. باید گفت تغییر نظام ارزشی جامعه می تواند سهم بزرگی در نمازگریزی داشته باشد. وقتی نماز، یک ارزش به شمار آید، تمام افراد جامعه، به سوی آن کشیده می شوند و بی نمازی را یک ضد ارزش می دانند، ولی اگر نظام ارزشی طوری شکل یابد که نمازگزاری، ارزش و بی نمازی ضد ارزش نباشد، هویت و تشخص دینی تضعیف شده و مقدمه انس با نماز از میان می رود. از این رو، تبیین ارزش های اسلامی، یکی از راه های تقویت هویت دینی است.(3)

در جامعه ای که دنیازدگی، رشد مادی و به دست آوردن موقعیت اجتماعی و شغلی ارزش باشد، هویت دینی و روابط انسانی کم رنگ می شود و نماز، ارزش شمرده نمی شود و این، همان تحول نظام ارزشی است که نمازگزاری را به طور جدی تهدید می کند.

گرایش جامعه به سوی معنویات، محور قرار گرفتن قرآن در جامعه، ولایت

ص:19

پذیری، احیا شدن اصل امر به معروف و نهی از منکر در رفتار و عملکرد افراد از آثار و نشانه های تقویت نظام ارزشی دینی است. تضعیف باورهای اعتقادی، گسترش روحیه غرب گرایی، از دست دادن هویت اسلامی، پوشش نامناسب دختران و پسران و مفاسد اخلاقی از آثار و نشانه های افول نظام ارزشی است که علت آن را می توان در خلأ فرهنگی، عدم استقلال اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بی عدالتی اجتماعی و اقتصادی جست وجو کرد.

واجتماعی و عوامل زیست شناختی بر احساس ها، واکنش ها و اندیشه های آدمی در وضعیت های اجتماعی اثر دارد. فرد از همان کودکی، بیشتر همان شیوه هایی را بر می گزیند که فرهنگ جامعه او می پذیرد. به بیان دیگر، شخصیت فرد هنگامی برای جامعه پذیرفته است که کشش های او با انتظارات جمعی هماهنگ شود.حال اگر فردی در یک جامعه و محیطی زندگی کند که افراد آن مذهبی نیستند و به نماز گرایشی ندارند، نمی توان انتظار داشت چنین فردی نمازگزار شود. در اجتماعی که به مظاهر دینی اهمیت داده نمی شود یا مسجد وجود ندارد، زمینه مناسبی برای نمازگزاری وجود ندارد. در مقابل، محیطی که پر از افراد مذهبی و مقیّد به نماز است، زمینه مناسبی برای نمازگزاری ایجاد می کند.

در صورتی که افراد مذهبی و نمازگزار در جامعه با افراد دیگر برخورد خوبی نداشته باشند، محیط مناسبی برای گسترش نمازگزاری به وجود نمی آید. اگر در محیط زندگی انسان افراد ناباب حضور داشته باشند، زمینه ای مناسب برای نمازگریزی فراهم می شود.

عوامل بسیاری از جامعه و محیط در فرد اثر می گذارند و در او احساس و تصوری برای ترک مذهب و نماز پدید می آورند. آن چه از بی اعتنایی نسبت به نماز در فرد می بینیم، زاییده شرایط ذیل است:

1. وسوسه های مکاتب الحادی و ایجاد شک و تردید در اذهان؛

2. احساس این که حاکمان دینی فاسدند و در راه اجرای آموزه های مذهب نیستند و در آن ها فساد وجود دارد؛

3. تصور ریاکاری از اولیای دین و احساس این که در پی فریب دادن مردم

ص: 21

هستند و افرادی چون او، آلت دستند؛

4. احساس تحجر، بی منطقی و خشکی در آن هایی که مورد علاقه او هستند؛

5. آلودگی های محیط که حال و روح او را می گیرند، مانند فساد در کوچه و خیابان؛

6. جدایی اخلاقی و معنوی بین او و روحانیت، به هر علت و دلیلی که باشد؛

7. تبلیغات بر ضد مذهب و دین و گسترش این اندیشه که دین قدیمی شده است؛

8. تصور ناهماهنگی دین با زندگی و بی ارزشی عبادت ها مانند نماز.

عقده سازی ها، ایجاد زمینه برای بد بینی ها، نسبت دادن بی مذهبی به فرد، برخورد نامناسب با او در مجامع دینی و یابه شمار نیاوردن او، از عوامل و شرایطی هستند که بر این علل دامن زده و بر شدّت و مدّت آن می افزایند.

دعوت شوند، ولی معلمان در نماز حاضر نشوند، دانش آموزان از خود می پرسند اگر نماز خوب است و نماز جماعت خوب تر، چرا معلم من که گاهی خودش نیز این موضوع را در کلاس گفته است، در آن شرکت نمی کند؟ وقتی معلم در مورد خوب بودن نماز صحبت می کند و دانش آموزان رابه برپایی آن تشویق می کند، ولی خودش در نماز شرکت نمی کند، سبب می شود که دانش آموز تصور کند، نماز خوب نیست و این توصیه نیز مانند دیگر سفارش هایی است که معلمان و بزرگ ترها برای دانش آموزان بیان می کنند.در نتیجه، نسبت به نماز میل و رغبت نشان نمی دهند. گذشته از این، حضور معلم در مراسم نماز، هر چند هر کدام از بچه ها به تنهایی نماز بخوانند و نماز جماعت بر پا نشود، نوعی ارتباط عاطفی میان معلم و دانش آموز ایجاد می کند که سبب تقویت انگیزه دانش آموز برای نمازگزاری می شود. این رابطه عاطفی، در رشد تحصیلی دانش آموزان نیز بسیار مؤثر است. از این رو، حضور معلمان و کارکنان مدرسه به عنوان الگوی دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه، سهم مهمی در نمازگزاری دانش آموزان دارد.

زیبا کردن فضای نماز خانه هر چند با امکانات کم، مانند نقاشی ها و کاغذهای رنگی، سبب ایجاد طراوت و شادابی در دانش آموزان و حضور آن ها در نماز می شود. پس برای گسترش نمازگزاری در میان دانش آموزان، هم باید امکانات برای انجام مقدمات نماز فراهم شود و هم فضای نمازخانه مناسب و جذاب باشد.

شاید نقش امام جماعت از همه این عوامل مهم تر باشد. در برخی موارد مشاهده می شود که با وجود فراهم شدن همه امکانات و وجود نمازخانه زیبا و مناسب، دانش آموزان به علت عملکرد نامناسب امام جماعت که با روحیات و خواسته های آنان هماهنگ نبوده، از حضور در نماز خود داری می کنند.

به نظر می رسد برقراری ارتباط عاطفی میان امام جماعت و دانش آموزان و آشنا شدن امام جماعت با دنیای مخاطبانش، در این راستا بسیار مهم باشد.از این رو، بسیار مفید و موثر است که امام جماعت در ساعت های غیر از نماز جماعت در مدرسه حاضر شود و با دانش آموزان ارتباط برقرار کند؛ مانند زنگ تفریح و زمانی که ساعت درسی دانش آموزان، ورزش، هنر یا قرآن است، در جمع آن ها حاضر شود و با آن ها همراهی کند؛ مثلا با آن ها فوتبال بازی کند یا نقاشی بکشد. آن گاه شاهد تقویت روحیه و دین داری در مدرسه ها و حضور تمامی دانش آموزان در نماز جماعت خواهیم بود. به این ترتیب، مدرسه در روند نمازگزاری دانش آموزان در خارج از مدرسه نیز تأثیر خواهد گذاشت. در ادامه، در مورد مدرسه، آموزش و پرورش و نماز بیشتر بحث می کنیم.

ویژه جوانان و نوجوانان از پدیده های تهاجم فرهنگی است. دشمنان، با ترویج فرهنگ ضد دینی در تلاشند تا جامعه ما را از همه فضایل انسانی تهی نمایند و جوانان ما را به انسان هایی فاسد، فرمانبر و تسلیم و غافل از یاد خدا و معنویت تبدیل کنند.(1) محورهای اصلی و اهداف بلند مدت تهاجم فرهنگی، ایجاد تردید و شبهه در پایه های دینی و اعتقادی، ناکار آمد جلوه دادن نظام جمهوری اسلامی،ایجاد بدبینی نسبت به کانون های دینی و مذهبی و باز داری جوانان و نوجوانان از شرکت در مراسم عبادی، مانند نماز جمعه و جماعت است.(2)

تهاجم فرهنگی می کوشد روحیه دین داری را در جامعه از میان ببرد و در این راستا از هر ابزاری استفاده می کند. در این فضا، نمازگزاری که برترین جلوه دین داری است، به طوری جدی تهدید می شود. می توان گفت با حذف نماز از برنامه زندگی، بخش اعظم روحیه اسلام پذیری و تعبد از میان می رود. چون پنج نوبت ارتباط با خدای متعال و پنج نوبت مناجات با حضرت حق از برنامه زندگی کنار رفته و این بزرگ ترین ضربه برای ایمان است.

صورت دائمی یا مقطعی ترک کنند، «تنبلی و سستی» است. افراد تن پرور و تنبل، اراده قوی برای انجام امور معنوی ندارند و چون عبادت نیز از اموری است که نیازمند روح آزاد و اراده محکم و قوی است، افرادی که تن پرور باشند نمی توانند به انجام آن موفق شوند. این افراد، بیشتر مایلند در اموری که جنبه احساسی و هیجانی دارد یا اموری که با انگیزه و شناخت قبلی همراه باشد، شرکت کنند. برای این افراد سخت است که در هوای سرد آستین بالا بزنند و کفش ها را از پا در آورند و وضو بگیرند. افراد تن پرور، خواب شیرین صبحگاهی را رها نمی کنند تا نماز بخوانند. از این رو، یکی از موارد نمازگریزی مقطعی، نخواندن نماز صبح است.

روان شناسان، تنبلی را زاییده یک سری عوامل و علل می دانند و در واقع بر این باورند که تنبلی، مانند بی دقّتی خود به خود وجود ندارد، بلکه سستی و تنبلی فقط نشانه یک نارسایی یا بی میلی است که باید علت آن را جست وجو کرد.

روان شناسان علل تنبلی را به سه دسته تقسیم بندی کرده اند: علل جسمانی، علل تربیتی و علل عاطفی.

علل جسمانی تنبلی دایمی نیست، بلکه موقتی است، مانند خستگی که امری مقطعی و موقت است.

علل تربیتی و عاطفی ممکن است از محیط خانوادگی یا اجتماعی نامناسب به وجود آید؛ مانند فقر مادی، کم غذایی، رعایت نکردن بهداشت و والدین نالایق و ناتوان که در خانه یا مدرسه آن ها را هدف سرزنش هایی قرار داده اند که معمولاً نصیب آدم های تنبل می شد.

ص: 26

تجربه نشان می دهد که بیشتر تنبل ها به علل عاطفی یا منشی، تنبل هستند؛ یعنی از نظر جسمی سالمند، ولی کار خواسته شده از آن ها همگون با ذوق و نیازهای آنان نیست و در واقع، این نوع از تنبل ها ناتوان از فعالیت نیستند(1) در واقع، تنبلی یک مرض نیست، بلکه نداشتن یک انگیزه و علاقه درونی است که آن عامل درونی در فعالیت و عدم فعالیت جسم ظاهر می شود.(2)

اضطراب، تناقض، احساس حقارت، عدم اعتماد به نفس، حسادت، ترس از سرکوفت ها و تنبیه شدن، خیال پروری و تهدید عاطفی در برابر پدر و مادر، همه دلایلی هستند که ممکن است سبب تنبلی آشکار شوند و گاهی این نوع تنبلی، فقط در برابر یک کار مانند درس خواندن است. مهم ترین تدبیری که باید اندیشید، این است که مربیان و والدین درباره فردی که تنبلی او نتیجه بی علاقگی و بی دقتی است، او را کمک کنند تا کشمکش روانی و درونی خود را بیابد که فعالیت او را تضمین کند؛(3) یعنی به جای آن که او را به عملی مجبور کنند، آن شناخت و انگیزه را در او پدید آورند.

پرخوری و پرخوابی نیز از عوامل زمینه ساز کسالت و تنبلی است.

نرمش جسمی و ورزش و القای اهمیت نماز به قلب، از راه کارهای رفع کسالت و تنبلی در مورد نماز است.(4)

ص: 27

در عروسی ها، عزاداری ها، میهمانی ها و زمان امتحانات نمازشان را ترک می کنند. علت ترک نماز این دسته از افراد این است که آنان اعمال دیگر را نسبت به نماز مهم تر می شمارند.

ولی این مقایسه درست نیست. دین نه تنها با علم، پیشرفت، زندگی کردن و لذت بردن مخالف نیست، بلکه دستورهای دین برای چگونه زندگی کردن است. این طور نیست که تمام انسان های دین دار، واپس گرا باشند. بسیاری از انسان های دین دار، اهل علم و دانش هستند و فهم و کمالات زیادی دارند. عامل عقب افتادگی فرهنگی و علمی برخی از دین داران در دین داری نیست. از این گذشته، بسیاری از بی مذهبان به دور از علم و پیشرفت زندگی می کنند. پس باید گفت چنین افرادی بین دین و دین دار باید فرق بگذارند و دین را با رفتار دین داران نسنجند.

لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ (زمر: 53)

از رحمت خدا مأیوس نشوید؛ زیرا خداوند همه گناهکاران را می بخشد.

2. برخی می گویند: مدتی نماز خوانده ایم یا نماز دیگران را دیده ایم، ولی تأثیری در آن نمی بینیم. نماز در اعمال و رفتار آن ها تأثیری نداشته و مانع کارهای زشت آن ها نشده است. پس، نماز خواندن سودی ندارد و ما هم نماز نمی خوانیم.

این افراد باید بدانند که آثار نماز، برای نماز کامل است. نمازی که تنها افعال ظاهری باشد، از آثار عمیق و فرا جهانی نماز بی بهره است و فقط آثار ظاهری نماز مانند بهداشت و نظافت را در بردارد که در اثر وضو ایجاد می شود. گذشته از این، بی اثر بودن نماز دیگران، دلیل مناسبی برای ترک نماز ما نیست و سبب نمی شود که نماز، بی فایده باشد. به طور کلی، نماز دیگران معیار سنجش نماز ما نیست، بلکه گفتار قرآن و ائمه، معیار سنجش نماز است.

به همین دلیل، رفتار کودکان بیشتر از همه به رفتار پدر و مادر و اهل خانواده شباهت دارد.

گاهی علّت ترک نماز در بعضی از نوجوانان و جوانان، سخت گیری ها و فشارهای بی اندازه و غیر منطقی پدر ومادر است و این واقعیتی است که در بعضی از بی نمازها دیده می شود. رفتار خشونت آمیز با تحکّم و زورگویی در تمام موضوعات تربیتی، به ویژه معنویات، نه تنها اثر مثبت و سازنده ندارد، بلکه چه بسا نتیجه ناشایست بر جا می گذارد و باعث بریدگی و ترک کامل معنویات می شود.

وجود برخی سهل انگاری ها در نوجوانان و یا بازی گوشی کودکان در نماز، نباید با خشونت و رفتار تند والدین همراه باشد، بلکه ایجاد فضای معنوی، افزایش آگاهی، وجود رابطه عاطفی بین پدر و مادر و فرزندان، بهترین راه برطرف کردن این موارد است.

پدر و مادر باید با به کارگیری روش های درست، فرزندان را به انجام اعمال دینی دعوت کنند و به جای زور و خشونت از روش های درست، مانند برهان، تشویق، امید، تکریم و آشنا کردن فرزندان با الگوها و متخصصان مذهبی و دعوت به مطالعه کتاب هایی که در زمینه نماز نوشته شده اند و روش های مناسب دیگر استفاده کنند.

پدر و مادر، با انجام نماز در مقابل چشمان فرزندان، آن ها را به نماز دعوت کنند. دعوت کردن فرزندان به نماز صبح، خیلی مهم و حساس است و نباید به گونه ای باشد که فرزندان از نماز، خاطره بدی داشته باشند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

وای بر فرزندان آخرالزمان از شیوه ناپسند پدرانشان!

عرض شد: یا رسول الله!پدران مشرکشان؟ فرمود: خیر، بلکه پدران مسلمانی که چیزی از

ص: 34

فرایض اسلامی و معارف دینی را به فرزندانشان نمی آموزند.(1)

احساس نیاز نمی کنند. غذا، نیاز بعد جسمانی را تقویت می کند و نماز، نیاز بعد روحانی را. همان گونه که در بعد جسمانی احساس نیاز می کنیم، در بعد روحانی نیز باید احساس نیاز کنیم و غذای روح را تهیه کنیم. پس مشکل اصلی، نداشتن احساس نیاز در بعد روحانی است.

پس از این پاسخ با مسئله دیگری روبه رو می شویم. برخی می گویند درست است که ما روزی سه بار غذا می خوریم، ولی تنوع غذا بسیار مهم است. اگر بگویند در تمام مدت زندگی، فقط یک نوع غذا بخورید؛ بی گمان از غذا زده می شوید. اشکال در این است که هر چند نماز در سه نوبت گزارده می شود، ولی در هر سه نوبت از شیوه یکسانی برخوردار است؛ مثل این که صبحانه و ناهار و شام یک نوع غذا بخوریم. با این وجود بر فرض احساس نیاز، باز هم نبود تنوع سبب بی میلی نسبت به نماز و تکراری شدن آن می شود.

در مقابل این پرسش چند نکته را بیان می کنیم.

1. در بعد جسمانی هم به گونه ای تأمین نیازها تکراری است. همیشه هوا را استشمام می کنیم و همواره برای رفع تشنگی آب می نوشیم و هیچ گاه از این مسئله تکراری مهم، خسته و به علت نبودن تنوع کسل نشده ایم؛ چون به طور کامل احساس نیاز می کنیم. هیچ کس نگفته به علت تکراری بودن هوا و برای تنوع از این به بعد هوا را استشمام نمی کنم. اگر کسی بگوید: «هوا و آب معادلی ندارند و تنوع در آن ها معنا ندارد: اگر قرار شود برای تنوع هوا را استشمام نکنیم، چیز دیگری برای نفس کشیدن وجود ندارد. پس تنوع طلبی در این مورد صدق نمی کند.» ما نیز در جواب می گوییم: «نماز هم معادلی ندارد». هیچ عبادتی مانند نماز، سبب تقرب به خداوند نمی شود. نماز، ستون دین است.

ص: 36

گذشته از این، اساس نیاز جسمانی، تکراری است. برای نمونه، بدن به پروتئین و ویتامین نیاز دارد که از راه های گوناگون تأمین می شود؛ یعنی تأمین پروتئین بدن تکراری است، ولی هیچ کس به علت تکراری بودن از تأمین نیاز پروتئینی بدنش خسته نشده است.

2. هر تکراری بی فایده نیست. امور تکراری زیادی در زندگی ما وجود دارند که اگر از زندگی حذف شوند، بسیاری از امور مختل می گردد. دستیابی به بسیاری از مهارت هااز راه تکرار است و تمرین، یکی از مهم ترین شیوه های آموزشی و ورزیدگی است. اگر افراد به دلیل نبود تنوع و تکراری بودن، تمرین را رها کنند، بسیاری از توانایی ها را به دست نمی آورند.

3. نماز انواع مختلفی دارد و بسیار متنوع است. نزدیک به 300 نوع نماز تعیین شده(1) که از نظر درون مایه و زمان به جا آوردن با هم متفاوتند. نمازهای گوناگون، در شرایط مختلف و به علل متعددی در شرع اسلام قرار داده شده است.

4. برای رفع کسالت و ایجاد شوق نسبت به نماز، راه هایی در نظر گرفته شده است. در این زمینه، به امور زیر می توان اشاره کرد:

الف) شرکت در نماز جماعت و حضور در جمع نمازگزاران، افزون بر ایجاد تنوع در چگونگی اجرای نماز، به علت افزایش فعالیت های اجتماعی و شرکت در فعالیت گروهی، سبب ایجاد نوعی میل و رغبت به نماز می شود.

ب) هر فردی می تواند در نمازش تنوع ایجاد کند؛ مانند در نظر گرفتن

ص: 37

لباسی خاص برای نماز، طولانی یا کوتاه کردن نماز، تغییر در مکان یا زمان نماز، قرائت قرآن، ادعیه و تعقیبات، هنگام نماز.

ج) آشنایی با فلسفه نماز و آگاهی از اهمیت و ضرورت نماز سبب می شود که فرد نسبت به نماز احساس نیاز کند. در این صورت، هیچ گاه از این که نیازش را برطرف کند، خسته و کسل نمی شود.

د) مطالعه نماز علما و عرفای بزرگ و دقت در حالات معنوی آن ها در هنگام نماز، در ایجاد انگیزه نسبت به نماز بسیار مهم است.

5. تکراری بودن نماز، فایده های بسیار مهمی دارد که در این جا چند نمونه را بررسی می کنیم.

پذیرفتن مطلق و تسلیم در برابر دین، پیروی از آن و پیمودن یک راه که همان صراط مستقیم است، ویژگی مهم و برجسته نمازگزاران است. نمازگزار با تکرار مکّرر یک مجموعه از الفاظ و اذکار، در نمازهای روزانه خود، پیوسته یک عقیده و یک راه و روش مشخص را در زندگی خود پی می گیرد و بدین ترتیب، گویی یک شخصیت ثابت و یک روش و منش معین و یک ایدئولوژی همیشگی را برای خود بر می گزیند و به هنگام تکرار جزء به جزء اصول اساسی ایدئولوژی خود، که همگی آن اصول در مضامین نماز متجلی است، پیوسته به تثبیت شخصیت واحد و ثابت خود می پردازد. بدین ترتیب، برای آن گروه که نماز را تکرار مکررات می دانند، شاید توجه به همین یک نکته کافی باشد که در پشت همین تکرار همیشگی، موهبت بزرگ ثبات شخصیت و تعادل کامل روانی نهفته است که می توان آن را به نوعی سرچشمه تمام موفقیت های بشری دانست.

ایجاد می شود. فرد با اراده تحت تأثیر محرک های بیرونی و درونی قرار نمی گیرد و قدرت انجام کارهایی را دارد که بسیار سخت و برخلاف خواسته شخصی اوست. به طور کلی، تقویت اراده به یک ثبات شخصیت و تحول ناپذیری نیاز دارد که در سایه تکرار ایجاد می شود و تکرار در نماز می تواند آن را فراهم آورد.

میدان تضارب آرای گوناگون دراین باره شده است.

برداشت های جدید و تفسیرهای نو در مورد دین، در واکنش به جریان براندازی دین مطرح شده که گونه ای، ایمان دینی را در عصر معاصر در چالش هایی قرار داده است. به طور کلی، تمام جریان های فکری که به کم رنگ شدن مظاهر دینی و تضعیف دین داری می انجامد و سبب ایجاد نوعی تساهل و تسامح دین و درون گرایی می شوند، نمازگزاری را تهدید می کنند؛ چون نماز، یکی از بارزترین مظاهر عبادت است. اندیشه هایی که مظاهر و جلوه های دینی را درونی می کنند و تشخص دینی را متزلزل می گردانند. نمازگزاری را به طور ریشه ای تهدید می کند.

امروزه، صاحبان فن آوری با ابداع فرهنگ های مهاجم، در حال رویارویی با هویت دینی انسان ها برآمده اند و هرگونه ارتباط قدسی در جامعه بشری را انکار می کنند؛ در حالی که بشر به برکت ارتباط های روحانی و معنوی، هزاران سال زندگی خویش را جلوه ای الهی بخشیده است. از این رو، نخستین رسالت مسئولان مسایل فرهنگی جامعه، پیش گیری از کم رنگ شدن این ارتباط و در نتیجه از میان رفتن هویت دینی، نزد افراد جامعه به ویژه نسل جوان است، ولی تضاد ذاتی میان فرهنگ مادی غرب و فرهنگ اسلامی، سیاست گذاران غرب را بر آن داشت تا به مبارزه با فرهنگ اسلامی برخیزند. آخرین روش غرب در این رویارویی، استحاله فرهنگی جوانان و بی هویت ساختن آنان است.

«اعتماد به خدا، اعتقاد به معاد، اعتقاد به پیامبر خاتم و اعتقاد به ائمه معصومین»، مهم ترین شاخصه های هویت دینی در بعد اعتقادی است. در بعد اخلاقی «توکل، تواضع، همت بلند، بی رغبتی به دنیا و مردم داری»، مهم ترین شاخصه ها هستند. «اخلاص، اهتمام به دعا و ادای فرایض» نیز مهم ترین شاخصه ها در بعد عبادی هستند. در بعد سیاسی و اقتصادی «دشمن شناسی، سازش ناپذیری، احتیاط در مصرف بیت المال و ساده زیستی» مهم ترین شاخصه های هویت دینی هستند. «شناخت و آگاهی، تبیین جامعیت دینی، تبیین ارزش های اسلامی، حفظ و گسترش ارزش ها و آرمان ها، احیای تربیت دینی، ارایه الگوها و زدودن خرافات از چهره دین»، راه های تقویت هویت دینی هستند.

القای ناکارآمدی دین، گسترش اعتیاد و بی حجابی و موسیقی مبتذل، فساد مالی، ناهمگونی فرهنگی، نشر افکار گمراه کننده و فرهنگ مبتذل، نادیده

ص: 43

گرفتن اصل امر به معروف و نهی از منکر، رفاه طلبی و ثروت اندوزی، سبب تضعیف هویت دینی می شود. در نتیجه، دین منزوی و اسلام و رهبری دینی و فرهنگ کفر ستیزی از جامعه حذف می شود.

جامعه، تقویت باورهای دینی است و این امر مهم، از راه تقویت زیر ساخت های اعتقادی به دست می آید.

نمازگزاری و انس با نماز نیز یکی از بزرگ ترین باورهای دینی است که بدون وجود زیر ساخت های اعتقادی، تحقق و دوام آن مختل می شود. از این رو، توجه به این زیر ساخت ها به ایجاد روحیه نمازگزاری مداوم در سطح اجتماع در نسل های مختلف کمک شایانی می کند.

مهمانی ها، عروسی ها و مسافرت نماز را ترک کنند. البته آن قدر بی انگیزه نیستند که نماز را برای همیشه ترک کنند.

یکی از بهترین راه ها برای ایجاد و تداوم نمازگزاری در این دسته از افراد جامعه، تحریک و تشویق آن ها و کشاندن آن ها به نمازهای جماعت و قرار گرفتن در گروه نمازگزاران است. به هر حال، باید به این بینش مذهبی عمومی جامعه جهت داد و آن را در راه دین داری تقویت کرد.

به نظر می رسد، رسانه با توجه به تنوع و تعدد مخاطبان و امکانات فراوان در راه برقراری ارتباط، به خوبی بتواند با یک برنامه ریزی حساب شده و مخاطب شناسی کامل، این بینش ها را جهت داده و در راه بالندگی آن ها سهیم باشد. تجربه نشان داده رسانه، به ویژه سیما در این مورد بسیار موفق و کارآمد بوده است. برای نمونه، می توان از برنامه ریزی مذهبی رسانه در نوروز 1381 نام برد که به جهت دهی بینش های عمومی جامعه در مورد عزاداری حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام انجامید. اگر این برنامه ریزی نبود، با توجه به تقویت اندیشه های ملی گرایانه در دهه اخیر، امکان بزرگداشت شعایر دینی در آن حد، دور از ذهن به نظر می رسید. استقبال خوب ببنندگان و اثر گذاری بالای برنامه ها نشان دهنده مخاطب شناسی خوب و کامل برنامه ریزان بود. در مورد جهت دهی به بینش عمومی مذهبی جامعه، توجه به این نکات خالی از لطف نیست: افزایش آگاهی های دینی در سطح عموم جامعه، پژوهش درباره علل ترک نماز و راه های درمان، توجه به آثار سوء تبلیغات دینی نامنظم و بی حساب و برنامه ریزی در راستای تبلیغات منظم و حساب شده، ایجاد انگیزه از راه های مختلف پس از مخاطب شناسی دقیق و کامل و طرح برنامه های بلند

ص: 46

مدت و کوتاه مدت در سطوح مختلف.

می کند و مانعی در راه دین گریزی است. شاید بتوان گفت، فرد شرم می کند از این که در آن فضای معنوی به امر غیر معنوی بپردازد. اگر فضای عمومی جامعه معنوی باشد، زمینه بسیار مناسبی برای گرایش به معنویات به وجود می آید که مهم ترین آن معنویات، نماز است. وجود فضای معنوی در خانواده، مدرسه و دانشگاه نقش ویژه ای در تقویت روند نمازگزاری دارد.

به جرأت می توان گفت، رسانه قوی ترین عامل و کارآمدترین ابزار برای فضا سازی و ایجاد فضای معنوی در سطح عمومی جامعه است. در مورد نقش رسانه در ایجاد فضای معنوی در جامعه، در بحث راهکارها بحث خواهیم کرد. دیگر سازمان ها و نهادهای دیگر نیز در این راستا می توانند نقش آفرین باشند. اینک، نقش برخی گروه ها و سازمان ها را در این مورد بررسی می کنیم. راهکارهای موجود از هماهنگی خوبی برخوردار نیستند و برخی از این توصیه ها پیش تر در عمل شکست خورده اند.

سازمان تبلیغات با توجه به محتوا و هدف تشکیل آن، نقش خاصی در این زمینه بر عهده دارد. در این راستا، موارد زیر مهم است:

نصب پلاکارد، تابلو و پارچه نوشته ها در مناسبت های دینی، مانند شهادت و تولد ائمه علیهم السلام، برگزاری مسابقاتی با درون مایه دینی در سطح گسترده و با جوایز ارزنده، برگزاری همایش های دینی با موضوعات جدید، نشر کتاب های دینی، مجله و ماهنامه های مذهبی، برنامه ریزی مناسب برای آموزش، اعزام و استقرار روحانیون به تمام نقاط کشور، ایجاد پایگاه های فرهنگی ثابت و سیار در مساجد و منازل، برنامه های متنوع به شکل کلاس های دینی، تهیه و نشر نوار کاست، ویدئو و سی دی های مذهبی.

ص: 48

با توجه به نقش ارتباطی گسترده پست و تلفن، مطالب زیر در خور توجه است:

اختصاص شماره تلفن ویژه برای شنیدن صدای قرآن و صوت مداحان اهل بیت علیهم السلام، نوشتن احادیث، احکام و اشعار دینی و انقلابی در قبض بهابرگ تلفن،(1) مذهبی بودن آهنگ ها و گفته ها در مکالمات تلفنی گویا. برای مثال، اگر با شماره تلفن همراهی تماس گرفته شود که خاموش است، این پیام شنیده شود؛ «بسم الله الرحمن الرحیم. دستگاه مورد نظر خاموش است.»، تهیه و نشر تمبرهایی که نمادهای دینی داشته باشند، مانند حرم ائمه علیهم السلام، و ساخت گوشی های تلفنی که به جای موزیک انتظار، قرآن پخش کند یا به جای زنگ زدن، آیه خاصی از قرآن را پخش کند.

آموزش و پرورش و آموزش عالی با بسیاری از نیروهای جامعه ارتباط دارد که مدت این ارتباط زیاد است و افراد حاضر در این مراکز، در جامعه بسیار اثرگذار هستند؛ زیرا جوانان و نوجوانان که در دانشگاه ها و مدرسه ها تحصیل می کنند، نقش خاصی در آینده جامعه دارند. از این رو، تربیت آن ها بسیار مهم است. برای معنوی شدن فضای مدرسه، دبیرستان و دانشگاه، امور زیر قابل توجه است:

برگزاری نماز جماعت و پخش اذان، نصب نوشته ها و تصاویر با گرایش های مذهبی با ابتکار عمل و زیبایی خاص، گرامی داشت مناسبت های دینی مانند ایام شهادت و تولد ائمه علیهم السلام و اعیاد مذهبی، برگزاری مراسم دعا

ص: 49

و نیایش، نصب صندوق صدقات، نویسندگی، مشاعره و مسابقه با محتوای دینی، اردوهای زیارتی و سیاحتی و فرهنگی مانند جماران، جمکران، مشهد و مناطق جنگی، تنظیم کتاب های درسی در راستای اشاعه فرهنگ دینی، حضور شخصیت های دینی، رزمندگان اسلام، جانبازان و آزادگان و بیان خاطرات معنوی توسط آن ها، پخش نوارهای دینی مانند قرآن، تواشیح، و ذکر توسل در اوقات فراغت و زنگ تفریح، حضور امام جماعت و شخصیت های دینی در هنگام زنگ تفریح در محوطه و فضای آموزشی، وجود برنامه های دینی در زنگ تفریح مانند نماز فرادا، برگزاری همایش ها و جلسات بررسی شخصیت عرفا، ایجاد هیئت های عزاداری در فضای آموزشی که مدیریت و برنامه ریزی آن برعهده خود جوانان و نوجوانان باشد.

شرکت های اتوبوس رانی و تاکسی رانی با ایجاد فضای معنوی داخل اتوبوس و تاکسی می توانند، نقش خاصی در افزایش گرایش دینی مسافران داشته باشند. برای رسیدن به این امر مهم، نصب عکس های دینی، آیات، روایات و جمله هایی مانند «برای سلامتی آقا امام زمان صلوات»، یا اشعاری که محتوای دینی دارد سفارش می شود. نوشتن جملات مذهبی بر روی بلیت ها و پخش صوت مذهبی داخل اتوبوس نیز موثر است. هم چنین جداشدن قسمت خواهران و برادران در اتوبوس کمک شایانی به ایجاد فضای معنوی می کند.

کمیته امداد نیز با تبلیغ حس نوع دوستی و احیای ارزش های دینی در راستای کمک به بینوایان، می تواند در ایجاد فضای معنوی جامعه نقش اساسی ایفا کند. ازدواج افراد زیر پوشش، طرح اکرام، طرح اطعام و صدقه از این امور است که در سال های اخیر، تجربه خوبی به جا گذاشته است.

ص: 50

روابط عمومی در تمام سازمان ها و ارگان ها با نصب عکس، پلاکارد و نکات زیبا و ظریف دینی در محیط کار در ایجاد فضای معنوی نقش خاصی ایفا می کند. برای مثال، روی در ورودی نوشته شده باشد:«وَ مَنْ تَوکَّل عَلی اللّهِ فَهُوَ حَسبُه» (طلاق: 3) یا احادیثی(1) در مورد رفع حوایج مؤمنان که افزون بر ایجاد فضای معنوی، در ایجاد انگیزه برای گره گشایی از کار ارباب رجوع بسیار مؤثر است. برای مثال، بر روی میزکار، چنین نوشته ای باشد: « عالم محضر خداست، در محضر خدا گناه نکنید». پخش اذان هنگام نماز و نصب احادیث در تابلو اعلانات و مشکی پوش کردن آن در ایام شهادت و رحلت اهل بیت بسیار مهم است. به طورکلی، تابلو اعلانات باید همواره برای نکات معنوی باشد. در صورتی که برگزاری مراسم دینی، مانند زیارت عاشورا در صبح پنج شنبه در محل کار امکان داشته باشد، نقش خاصی در ایجاد فضای معنوی خواهد داشت.

برای تأثیر بیشتر و بدون عوارض جانبی و بازدهی منفی در اجرای این پیشنهادها، توجه به نکات زیر لازم است:

1. برخی از این موارد در فضاهای خاصی قابل اجراست. بهتر است پیش از اجرای راهکارها، فضاشناسی دقیقی انجام شود که آیا مخاطبان پیام، ظرفیت اجرای آن را دارند؟ چون همه این راهکارها در تمام فضاها قابل اجرا نیست. در غیر این صورت، افزون بر بی اثر بودن، عوارض منفی مانند دل زدگی و بی تفاوتی به مسایل دینی نیز ایجاد می شود.

ص: 51

2. اجرای برخی از این پیش زمینه ها به پیش نیازهایی نیاز دارد. پیش از اجرای آن ها، پیش زمینه ها محقق شود.

3. ذکر این راهکارها به این معنا نیست که اجرای آن ها در همه این موارد مفید است، بلکه به این معناست که می توان از آن ها در راه تقویت گرایش های دینی، با رعایت پیش زمینه ها و پس از فضاشناسی بهره برد.

4. روند تغییر فرهنگ در هر جامعه ای، همیشه روند صعودی ندارد و ممکن است به علل مختلف، فرهنگ جامعه به سمت پیشرفت حرکت نکند.(1)

ایجاد و گسترش فرهنگ نماز به زمان زیادی احتیاج دارد، ولی آثار بسیار ژرفی در صحنه های مختلف زندگی و تعالی فرهنگی بر جا خواهد گذاشت. نیم نگاهی به دیگر مفاهیم و اعمال دینی که به صورت فرهنگ در آمده اند، پی آمدها و جایگاه ایجاد فرهنگ نماز را آشکار می کند. یکی از بهترین فرهنگ های دینی، عزاداری در ماه محرم و صفر است که حتی در زمان حکومت های غیر دینی در ایران اجرا شده و حتی افرادی که به مطالب دینی، پای بند نیستند، در این مراسم شرکت می کنند. ایجاد فرهنگ نماز بهترین، مؤثرترین و مداوم ترین شیوه برای گسترش نمازگزاری در جامعه است. وقتی فرهنگ نماز در جامعه پدید آید، دیگر نیاز نیست که برای اقامه نماز تبلیغ شود. همان گونه که برای عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام تبلیغ نمی شود و مردم به صورت خود جوش و به طور گسترده در این مراسم شرکت می کنند.

گذشته ازاین، ایجاد فرهنگ نماز در تعادل و اعتلای فرهنگی جامعه، بسیار موثر است و با توجه به آثار و کارکردهای آن، نقش بسیار زیادی در دفاع از ارزش ها و رویارویی با تهاجم فرهنگی بازی می کند و اقتدار سیاسی و اقتصادی را در پی خواهد داشت. برای گسترش فرهنگ نماز، برنامه ریزی بسیار دقیق و حساب شده ای نیاز است که ممکن است طولانی باشد. قرآن

ص: 53

مجید این راهکارها را برای گسترش فرهنگ نماز توصیه می کند: « بیان رمز و راز نماز و آثار آن، فرمان مستقیم و آشکار به برپایی نماز، ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاردن»(1)

استفاده از روش الگویی، تذکر و یادآوری پی آمدهای، احداث و زیباسازی مسجدها و نماز خانه ها، و ویژگی های شخصیتی امام جماعت در مسجدها و مدرسه ها هر کدام به گونه ای در ایجاد فرهنگ نماز مؤثرند. در مورد نقش رسانه در این راستا، در بخش راهکارها توضیح خواهیم داد.

فصلی که در آن، برتری های فرهنگی، نظامی، سیاسی، و اقتصادی در سایه تبلیغات حساب شده و دقیق به دست می آید. امروزه، تبلیغ بر پایه شیوه های اغفال گرانه ای استوار است که بر اهمیت و ضرورت تبلیغ و اتخاذ شیوه ای مناسب برای مبارزه با تبلیغ ضد دینی غرب می افزاید.

امروزه، اقناع یکی از مهم ترین اهداف تبلیغات است که سبب تأثیرگذاری بر افکار عمومی می شود و این در حالی است که در آستانه قرن بیست و یکم استفاده از زور و روش های جبری آشکار، رنگ باخته و چیرگی ساز و کارهای بازار بر اقتصادهای دولتی و ابزارهای اقتصادی دولت ها برای سلطه بر شهروندان نیز محدود شده است. از سوی دیگر، گسترش روز افزون انواع رسانه های همگانی و حضور فراگیر آن ها در عرصه های گوناگون زندگی، اقناع را به بهترین و موثرترین ابزار، برای حل مناسبات میان حاکمان و مردم و نیز میان آحاد مختلف مردم تبدیل کرده است. ساده اندیشی بسیاری از مردم در پذیرش منفعلانه تبلیغات سیاسی و تجاری و بدبینی افراطی عده ای از روشن فکران و منتقدان نسبت به نقش رسانه های همگانی در دوران معاصر، دو نگرش نادرست افکار عمومی در قبال تبلیغات است. ایجاد و تداوم یک دموکراسی، بستگی به وجود ارتباط گرانی دارد که بتوانند پیام خود را به گونه ای آشکار و منصفانه به مخاطبان ارایه دهند و از سوی دیگر، به مخاطبانی نیازمند است که بتوانند ارایه منصفانه مطلب را از گفتار فریب کارانه تشخیص دهند. پس تبلیغات، افزون بر زمینه فرهنگی و اقتصادی، در زمینه سیاسی نیز بسیار موثر است. پیام و چگونگی ارایه آن و رویارویی با تاکتیک های اقناعی

ص: 55

در فن آوری تبلیغات بشر نوین در عصر ارتباطات بسیار مهم است.(1)

ابزار تبلیغات در جهت دهی تبلیغ و عملی شدن اهداف تبلیغی مؤثرند و در تبلیغات دینی باید به آن توجه شود. هنر، صدا و سیما، مطبوعات، خبرگزاری ها، شعر و ادبیات، رمان، معماری، موسیقی، مساجد و مبلغان دینی از مهم ترین ابزار تبلیغاتی هستند. ابزار تبلیغ اهمیت زیادی دارند که به آفات آن باید توجه شود. فراموش شدن اهداف، کم تر بودن محتوا از حجم، تسلط جّو بیگانه، اصالت سرگرمی، عوام زدگی و نفوذ جناح ها و باندها، از آفات ابزار تبلیغ است.(2) صدا و سیما به عنوان اصلی ترین ارکان حکومت، نقش ویژه ای در اداره و کنترل جامعه دارند. با توجه به گسترش روابط و هدف فاصله های طبیعی و جغرافیایی و آن چه در مورد تبلیغات بیان شد، جایگاه تبلیغات دینی در رسانه به خوبی آشکار می شود. از آن جا که رسانه در ایجاد و انتقال پیام بسیار مؤثر است، برای پاسداری از فرهنگ دینی استفاده از تبلیغات در رسانه، به ویژه سیما بسیار مفید خواهد بود. رسانه، امکانات زیادی را برای ایجاد و دفاع از ارزش های اسلامی در اختیار دارد و برای رسالت انقلابی _ فرهنگی خود می تواند از این رهگذر عبور کند. با توجه به بسیاری مخاطبان، امید موفقیت رسانه در این زمینه بیشتر می شود. سیاست های تبلیغاتی رسانه در روابط عمومی بسیار مهم است.(3) تهاجم فرهنگی دشمن و تنوع مخاطبان، بر ضرورت این موضوع می افزاید. گسترش نماز و نمازگزاری در جامعه به یک

ص: 56

سلسله تبلیغات دینی یکپارچه و حساب شده نیاز دارد که بدون آن چشم انداز مناسبی در روند نمازگزاری جامعه مشاهده نمی شود. نماز، بزرگ ترین نماد دینی و بیانگر تشخص و هویت اسلامی است و در بین تبلیغات دینی از اولویت خاصی برخوردار است.

در این موضوع، توجه به چند نکته خالی از لطف نیست:

1. توسعه سریع رادیو و تلویزیون در زمینه های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی، دگرگونی های بزرگی در زندگی داخلی و بین المللی مردم جهان به وجود آورده است. امروزه، بسیاری از مردم در جهان سبک زندگی و چگونگی پوشش و آرایش و حتی آداب و رسوم خود را با پیام های این دستگاه های تبلیغاتی هماهنگ می کنند. تأثیر شدید فیلم ها، سریال ها و برنامه های تلویزیونی بر افکار عمومی به اندازه ای است که بررسی این تأثیرها، از موضوعات پژوهشی کارشناسان و محققان به شمار می آید.

2. تبلیغات باید بر اساس شناخت دقیق مخاطب و بسیار هوشمندانه طراحی شود. توجه به جنبه های روانی و هنری در تبلیغات رسانه ای، بسیار مهم و مؤثر است. اگر تبلیغات به خوبی برنامه ریزی نشود، ممکن است تأثیری وارونه داشته باشد و به ضد تبلیغ تبدیل شود. به جاست که می گویند: «برای بدگویی از چیزی، خوبی هایش را به سستی تعریف کن».

3. با توجه به جوّ عمومی فرهنگی کشور در واکنش نسبت به آموزه های دینی، یکی از اصلی ترین آسیب هایی که تبلیغات دینی را تهدید می کند، بی توجهی یا کم توجهی مخاطبان به تبلیغات و پیام های مذهبی است که سبب ناکارآمد شدن تبلیغات دینی می شود. از این رو، باید از تبلیغات غیرمستقیم

ص: 57

بهره برد تا حساسیت مخاطب برانگیخته نشود. برخلاف تصور برخی، این نوع تبلیغات، بسیار اثرگذار خواهد بود و مخاطب بدون این که متوجه باشد، در درازمدت تحت تأثیر قرار می گیرد. حتی از پیام های بازرگانی نیز می توان در این راستا سود جست.(1)

مبارزه با تهاجم فرهنگی و حفظ و احیای ارزش های اسلامی برای ایجاد نظام ارزشی پایدار، از سفارش هایی است که برای برنامه ریزان در سطح کلان، قابل طرح است. در بخش های پیشین در مورد این دو موضوع بحث کردیم.

ص: 58

ولی لازم است ضمانت اجرایی آن افزایش یابد و پس از تحقیقات و شناخت کافی از وضعیت موجود و علل آن، برنامه ای حساب شده برای تعمیق نمازگزاری طراحی شود.

به گونه ای که بسیاری از افرادی که از اینترنت استفاده می کنند، به دنبال تصاویر و روابط مبتذل و مستهجن هستند و انگیزه علمی و فرهنگی ندارند؛ از این رو، شاید بتوان بسیاری از افراد نمازگریز را از این راه مخاطب توصیه ها و راهکارها قرار داد.

د) امروزه این تفکر وجود دارد که دین داری جریانی خشک و انعطاف ناپذیر است که از علم و فن آوری بهره ای نبرده است. به همین دلیل، بسیاری از افراد، مظاهر دینی از جمله نماز را کنار می گذارند. شاید این افراد هیچ ارتباطی بین برنامه های رایانه ای و نماز قایل نباشند. وجود سایت اینترنتی و محصولات رایانه ای، با این تفکر و توهم مبارزه می کند. با توجه به این نکات به نظر می رسد استفاده از اینترنت و محصولات رایانه ای در راه ترویج فرهنگ نماز، برنامه مناسبی باشد. البته در تهیه محصولات رایانه ای باید به نکات مختلفی توجه شود تا اطلاع رسانی، جذاب و مؤثر باشد. بیان اسرار نماز، معارف و حقایق نماز، داستان، سرود، شعر، نکته های ادبی، آثار متعدد و مختلف نماز، راه های حضور قلب و موانع حضور قلب از موضوع هایی هستند که باید در تهیه محصولات رایانه ای به آن توجه شود.

گسترش نمازگزاری، اسرار و فلسفه نماز، نماز و اقتصاد، نماز و آثار پزشکی، نماز و سیاست، نماز و اجتماع و نماز و روان شناسی در نهادینه کردن نمازگزاری و تعمیق آن بسیار مؤثر است.

البته این جشنواره ها باید از نظر تبلیغاتی به گونه مناسب و هدف مند پوشش داده شود تا برافکار عمومی بیشتر اثر بگذارد. نقش رسانه در این مورد بسیار مهم است.

نام گذاری یک روز در طول سال بر اهمیت آن موضوع دلالت دارد و تبلیغی همه جانبه در مورد آن به شمار می آید که نقش خاصی در گسترش مفاهیمی، مربوط به آن روز دارد. اگر در طول سال روزی به نام نماز، نام گذاری شود، نشان دهنده اهمیت موضوع و فرصت بسیار مناسبی برای صحبت در مورد نماز، برگزاری جشنواره، چاپ کتاب و مسابقه در مورد نماز است. نقش رسانه در گرامی داشت این روز بسیار مهم است. شاید به جا باشد که هر اداره و سازمانی در تشکیلات درونی خود، روزی را به نام نماز در نظر بگیرد و برنامه های خاصی را به بهانه آن روز در مورد نماز اجرا کند تا روحیه نمازگزاری در بین کارکنان عمیق تر شود.

به ایجاد ارتباط نزدیک و همکاری با والدین و... پای بند خواهد دید.

راه های افزایش حضور دانش آموزان در نماز جماعت در مدارس را در سه بخش فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی پی می گیریم.

متواضع بودن، صبور و با حوصله بودن، منظم و منضبط بودن، حفظ شئون امام جماعت و آراستگی ظاهر و باطن.

2. ویژگی های کاری و اجرایی که عبارتند از: قدرت مدیریت، هدف دار بودن و برنامه ریزی برای آن، جمع آوری اطلاعات لازم درباره مدرسه و دانش آموزان و نیازسنجی، فعال و بانشاط بودن، برخورداری از معلومات کافی، همکاری و هماهنگی با ستاد تربیتی مدرسه، ارزیابی مستمر از فعالیت خود در مدرسه، انتقادپذیری و قدرت بیان و تفهیم مطالب.

3. ویژگی های امام جماعت در ارتباط با دانش آموزان که عبارتند از: «برخورداری از مهارت کار با کودکان و نوجوانان، آشنایی با ویژگی ها و روحیات دانش آموزان، تناسب برنامه ها و رفتار با سن، مقطع تحصیلی و جنسیت آنان، نوآوری و تنوع در برنامه ها، ایجاد پیوند میان مدرسه و مسجد، توان برقراری ارتباط با دانش آموزان، صمیمی بودن و اظهار محبت و شخصیت دادن به دانش آموزان».

با توجه به ویژگی های امام جماعت موفق، حساسیت و اهمیت امام جماعت در برگزاری پرشور نماز جماعت آشکار می شود. امام جماعت برای این که نقش خود را به خوبی ایفاکند، باید به ابعاد مختلف آموزشی و تربیتی دانش آموزان و مدرسه توجه کند تا بتواند وظیفه سنگین و مهم خود را به خوبی انجام دهد.

پرتحرک و بازی گوش هستند. بنابراین، فضاهایی را دوست دارند که با این روحیه آن ها هماهنگ باشند. آن ها از فضای محدود و بسته که در آن احساس اختناق کنند، رضایتی ندارند. برای این که دانش آموزان به طور چشم گیر در نماز جماعت شرکت کنند، باید به این ویژگی روحی و جسمی آن ها بیشتر توجه شود.

به این منظور، فضای نمازخانه باید از نور کافی برخوردار و رنگ در و دیوار آن روشن باشد و از رنگ تیره به هیچ عنوان استفاده نشود. بهتر است که سقف نمازخانه بلندتر از سقف کلاس ها باشد. رنگ فرش ها، موکت ها، جانمازها، جاکفشی، کتاب های دعا و قفسه آن ها، پلاکاردهایی که به دیوار نصب شده، همگی در طراوت و شادابی محیط مؤثر است. استفاده از عکس های بزرگ طبیعت سرسبز نیز در شادابی و طراوت محیط اثر دارد.

بهتر است در فضای نمازخانه از لامپ های رنگی و لوستر استفاده شود. خوش بو کردن فضای نمازخانه نیز بسیار مهم است. مهم تر از همه این که تا آن جایی که نظم و انضباط اجازه می دهد، دانش آموزان در فضای نمازخانه آزاد باشند و از سخت گیری های ناظم و معاون خبری نباشد.

استفاده از گلدان های بزرگ گل طبیعی یا گلدان های کوچک به تعداد زیاد و یک قفس پرنده آواز خوان جلوی در ورودی، نقش زیادی در شادابی محیط دارد و نمازخانه را به محیطی، مناسب با روحیه دانش آموزان تبدیل می کند. برپایی مسابقه در نماز جماعت و طرح پرسش در هر روز نماز جماعت را از یک نواختی خارج می کند تا دانش آموزان نه تنها از حضور در نمازخانه کسل نشوند، بلکه شاداب و با نشاط گردند.

ص: 68

با توجه به روحیه دانش آموزان برای ایجاد تحرک و نشاط، سفارش می شود که در برگزاری نماز جماعت به دانش آموزان مسئولیت واگذار شود و مسئولان برگزاری نماز به پیشنهادهای دانش آموزان در برگزاری نماز جماعت اهمیت بدهند.

معانی نماز، وضو، تیمم و غسل طراحی شود. این پرسش ها افزون بر ایجاد تنوع و نشاط در برنامه های نماز، در افزایش بار علمی و معنوی نماز جماعت مؤثر است و علاقه نمازگزاران را به نماز افزایش می دهد. در این مورد هم لازم نیست جوایز مادی در نظر گرفته شود، بلکه جوایز غیر مادی هم مانند «معرفی به عنوان نمازگزار نمونه» قابل توجه است.

ارتباط مدرسه با اولیا در مورد نماز، نباید تنها محدود به جلسه اولیاء و مربیان باشد، بلکه به طور موردی نیز می توان، برخی از پدر و مادرها را دعوت کرد و با آن ها در مورد نماز فرزندانشان به گفت وگو نشست. البته این گفت وگوها فقط در راستای آگاهی والدین نیست؛ بلکه می توان برای تشویق دانش آموزان نمازگزار، پدر و مادر آن ها را دعوت و از آن ها تشکر کرد. بسیاری از این گفت وگوها می تواند تلفنی باشد، بدون این که حضور پدر و مادر در مدرسه لازم باشد؛ چون بیشتر والدین وقت ندارند. مربیان تربیتی می توانند خارج از وقت اداری نیز با آن ها در مورد راه های جلب دانش آموزان به نماز، تلفنی صحبت کنند. به این ترتیب، پدر و مادر بیشتر به اهمیت موضوع پی می برند و از این که خارج از وقت اداری با آن ها تماس گرفته شده، احساس شخصیت می کنند.

تهیه و پخش محصولات فرهنگی

امور تربیتی مدرسه ها و دبیرستان ها باید کتاب، دفتر، جزوه و نوار کاست در مورد نماز تهیه و تنظیم کنند و به صورت امانت در اختیار دانش آموزان قرار دهند. در این راستا، طرح بانک اطلاعات نماز در تمام مدرسه های کشور توصیه می شود.

سخنرانی دینی در مورد نماز

دعوت از سخنرانان، برای صحبت در مورد نماز، در شکل دهی شخصیت دینی دانش آموزان نقش خاصی دارد. این سخنرانی ها می تواند به صورت کوتاه و محدود به زمان نماز جماعت باشد. موضوع محصولات فرهنگی و سخنرانی باید در مورد ابعاد مختلف نماز و آثار گوناگون آن باشد. به این ترتیب دانش آموزان با کارکردهای پزشکی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اخلاقی نماز آشنا می شوند و با رویکرد دیگری به نماز نگاه می کنند و پرستش آگاهانه را احساس می کند.

برگزاری جلسه های پرسش و پاسخ

جوانان و نوجوانان، ذهن جست وجوگر و پرسؤالی دارند و با توجه به روحیه کنجکاوی شان، پرسش های بسیاری در ذهن می پرورند. پاسخگویی به این پرسش ها، انگیزه زیادی برای نمازگزاری در جوانان ایجاد می کند. از آن جا که روحیه تعبد و فرمان پذیری در جوانان کم تر است، گفتارهای علمی و پاسخ به پرسش هایشان برای دعوت آن ها به نماز، راهی بسیار مناسب به نظر می رسد.

لازم نیست که این نشست ها، حضوری باشد، بلکه از راه نامه نیز ممکن است. در این راستا، نصب صندوق پاسخ به پرسش های نمازگزاران، در چند

ص: 73

جا از مدرسه بسیار مفید است. به طور کلی، ارتباط مکاتبه ای نمازگزاران با مسئولان برگزاری نماز در مورد مسایل مختلف نماز، به بسیاری از پرسش های نمازگزاران پاسخ می دهد.(1) در این راه می توان به پیشنهادها و انتقادهای دانش آموزان نیز توجه کرد تا آن ها احساس شخصیت کنند و فکر کنند که نماز جماعت براساس نظر خودشان برگزار می شود.

کتاب خانه نماز

برای افزایش آگاهی دانش آموزان در مورد نماز، به جاست که در کتاب خانه مدرسه ها، قفسه ای مخصوص به نماز تهیه شود تا تمام کتاب هایی که درباره نماز نوشته شده، در دسترس نمازگزاران قرار بگیرد. فهرست این کتاب ها در نمازخانه نصب شود تا همه از عناوین آن ها آگاه شوند. در این راستا، خوب است ستاد اقامه نماز با آموزش و پرورش همکاری کند و تمام کتاب ها و محصولات فرهنگی خود مانند فیلم، مجله، عکس و کتاب را در اختیار تمام مدارس کشور قرار دهد. بهتر است موضوع این کتاب ها داستانی یا به زبان شعر باشد.

مسابقه هایی که در مورد نماز برگزار می شود، نیز، در افزایش آگاهی دانش آموزان درباره نماز مؤثر است. هم چنین از عواملی که در تبلیغات دینی در مدرسه استفاده می شود، می توان بهره علمی برد. در این راستا، استفاده از

ص: 74

تابلو اعلانات، مهم و مؤثر به نظر می رسد.

است آموزگاران پیش از این که برای معلمِ دانش آموزان باشند، همانند یک دوست صمیمی با آن ها برخورد کنند. جوانان و نوجوانان حرف های معلم را به عنوان یک دوست، بیشتر می پذیرند و با میل و رغبت با رعایت منظم در نماز جماعت حاضر می شوند.

ب) حضور دانش آموزان در نماز جماعت باید آزادانه باشد تا هر کس که مایل است در نماز حاضر شود. اعمال شیوه های اجباری سبب دل زدگی و بی میلی دانش آموزان به نماز می شود و بر اثر بسیار بدی در روحیه آن ها باقی می گذارد. اعمال این شیوه در مدرسه سبب می شود که دانش آموزان نسبت به نماز خاطره بدی داشته باشند و تصویر خوشایندی از نماز در ذهن آن ها نقش نبندد. به این ترتیب، شیوه نامناسب دعوت به نماز در مدرسه بر روند نمازگزاری دانش آموزان در خارج از مدرسه نیز مؤثر خواهد بود.

ج) به نظر می رسد بهترین شیوه برای جلب دانش آموزان، پخش اذان باشد؛ بدون این که هیچ دعوت یا اجباری در کار باشد. در صورتی که زمینه های حضور دانش آموزان فراهم شده باشد و عوامل دیگر افزایش حضور دانش آموزان وجود داشته باشد، پخش اذان بهترین تبلیغات و شیوه دعوت به نماز است.

راستای نمازگزاری به روان شناسی و جوشناسی دقیق و بالایی نیاز دارد.

برای تبلیغ نمازگزاری از این عوامل می توان سود برد:

تابلو اعلانات: مسئولان برگزاری نماز جماعت می توانند به وسیله تابلو اعلانات با دانش آموزان ارتباط برقرار کنند و بر آن ها تأثیر بگذارند. البته نباید تمام فضای تابلو اعلانات به این امر اختصاص یابد. به فراخور زمان و دیگر رویدادهای تاریخی، باید قسمتی از تابلوی اعلانات برای این امر در نظر گرفته شود. استفاده از رنگ های روشن و خط زیبا، در این مورد مهم است. تابلو اعلانات باید به نسبت بزرگ و تمیز باشد. مطالبی مانند فضیلت نماز جماعت، داستان های کوتاه و خواندنی درباره نماز، آثار نماز، عکس، نقاشی، شعر و آثار خوشنویسی را می توان در تابلو اعلانات نصب کرد.

پخش اذان: اذان، طبیعی ترین و بهترین تبلیغ نماز است که افزون بر معنوی کردن فضای آموزشی، به خوبی نماز را تبلیغ می کند و از برپایی نماز جماعت خبر می دهد. اگر خود دانش آموزان اذان بگویند، مؤثرتر است. بهتر است کلاس های درس با صدای اذان تعطیل شوند و بچه ها برای برپایی نماز آماده شوند.

ج) نظافت گروهی نمازخانه

دانش آموزان علاقه زیادی به انجام کارهای گروهی دارند و مایلند در این گروه ها شرکت کنند. از سوی دیگر، اوضاع ظاهری و نظافت نمازخانه در گرایش دانش آموزان به نماز بسیار مؤثر است. با توجه به روحیه با نشاط و پرتحرک دانش آموزان، نظافت دسته جمعی نمازخانه، تبلیغات مناسبی برای گسترش نمازگزاری به شمار می آید. بهتر است این کار در دهه غبارروبی

ص: 77

مساجد در دهه آخر ماه شعبان، هم زمان با نظافت مساجد انجام شود.

مسئولان تربیتی مدرسه می کوشند فضای دوستانه و بامحبتی هنگام نظافت نمازخانه ایجاد کنند و افزون بر نظافت، به آراستن نمازخانه هم توجه کنند.

برای این که دانش آموزان، بیشتر احساس مشارکت کنند و با انگیزه بیشتری در نماز حاضر شوند، هرکس بنا به توانایی هایش در آراستن و نظافت نمازخانه وجهی را بپردازد یا کالایی را تهیه کند.

سجاده، مهر، تسبیح، قرآن، کتاب دعا و قفسه آن، جامهری، جاکفشی، فرش، لامپ، لوستر وگلدان. در چنین نمازخانه ای با چنین امکاناتی زمینه مناسب تری برای گرایش دانش آموزان به نماز وجود دارد.

البته، امکانات مادی برای افزایش حضور دانش آموزان کافی نیست و توجه به دیگر عوامل نیز ضروری است. گاه دیده می شود که نمازخانه ها امکانات قابل توجهی دارند، ولی شمار شرکت کنندگان در نماز خیلی کم است، ولی به هر صورت باید نمازخانه امکانات لازم و کافی برای برقراری نماز را دارا باشد.

آموزش و پرورش باید بودجه خاصی برای تأمین امکانات نمازخانه های مدارس در نظر بگیرد. البته از طریق همیاری دانش آموزان نیز می توان امکانات را تهیه کرد. به این ترتیب، دانش آموزان احساس می کنند در نمازخانه ای نماز می خوانند که خودشان ایجاد کرده اند. در تهیه امکانات نمازخانه نباید فقط به وسایل ابتدایی بسنده شود، بلکه افزون بر آن باید قاب های عکس، امکانات راحتی و آسایش نمازگزاران مانند کولر، پنکه و بخاری نیز فراهم باشد.

دانش آموزان به علت پایین بودن کیفیت سرویس های بهداشتی و یا کم بودن تعداد آن ها یا نبود آب گرم برای وضو گرفتن، در نماز جماعت شرکت نمی کنند.

فضایی نمی توان انتظار داشت دانش آموزان گرایش های مذهبی داشته باشند و در نماز جماعت شرکت کنند. وقتی نظام گفتاری و رفتاری دانش آموزان مذهبی نیست، عفت کلام ندارند و به یکدیگر بی احترامی می کنند، با القاب و نام های زشت یکدیگر را صدا می زنند، عکس ها و نوارهای مبتذل ویدئویی یا کاست یا سی دی و مجله های منحرف و مبتذل در مدرسه رد و بدل می شود، معلمان ظاهر دینی ندارند و ظواهر دینی در مدرسه رعایت نمی شود، آن گاه فضای عمومی حاکم در مدرسه برای برپایی نماز جماعت مستمر و پرشور، مهیا نیست. فضای معنوی مدرسه، یکی از پیش زمینه های عملی تقویت گرایش های مذهبی است که در تدوین نظام ارزشی دانش آموزان بسیار مؤثر است. اگر مدیریت به گونه ای باشد که فضای حاکم در فضای آموزشی معنوی و مذهبی باشد، زمینه مناسبی برای انجام اعمال دینی ایجاد می شود، مخالفت های ضد دینی کم می شود، کاستی های خانواده در تربیت دینی فرزندان تا اندازه زیادی جبران می شود و در سایه فضای معنوی مدرسه، گسترش فرهنگ دینی و نمازگزاری، سریع تر و راحت تر انجام می شود. در این صورت، رفتار دانش آموزان در این فرهنگ به شکلی تنظیم می شود که به بسیاری از نظارت های رفتاری مسئولان نیازی نیست و نظم نسبی در مدرسه حاکم می شود. برای ایجاد فضای معنوی در مدرسه، مسایل زیر قابل توجه است:

1. حضور شخصیت های دینی و علمای بزرگ، رزمندگان، آزادگان و جانبازان در مدرسه، به ویژه در اوقات فراغت و زنگ تفریح در حیاط مدرسه، نقش خاصی در دگرگونی فضای مدرسه و معنوی کردن آن ایفا می کند.

ص: 81

2. درون مایه کتاب های درسی باید در راستای تقویت ارزش های دینی و گرایش های مذهبی باشد.

3. شخصیت معلمان، وضع ظاهری و پوشش آن ها نیز در ایجاد فضای معنوی در مدرسه خیلی مهم است. به ویژه این که، دانش آموزان از معلمان الگو می پذیرند.

4. زنگ تفریح، صوت دینی مانند قرآن و ذکر توسل پخش شود.

5. در و دیوار مدرسه در ایجاد فضای معنوی خیلی مؤثر است. نصب نوشته های مذهبی، احادیث و آیه های قرآن نقش خاصی در زمینه سازی تقویت نگرش دینی بر عهده دارد.

6. مناسبت های مذهبی، فرصت مناسبی برای سخنرانی های دینی است. گرامی داشتن مناسبت های دینی، مانند شهادت و تولد ائمه و اعیاد مذهبی، در ایجاد فضای معنوی و افزایش گرایش های مذهبی بسیار مؤثر است.

7. نصب صندوق صدقه در مدرسه و گسترش فرهنگ صدقه و کمک به فقرا نیز در ایجاد فضای معنوی مؤثر است.

8. اردوهای زیارتی و مذهبی، مانند سفر به جماران، مشهد، قم و جمکران شوق خاصی در دانش آموزان ایجاد می کند و فضای مدرسه را معنوی می کند.

9. مسابقات نویسندگی، مشاعره و مسابقه در موضوعات دینی که مورد علاقه دانش آموزان باشد، نقش خاصی در ایجاد فضای معنوی در مدرسه ایفا می کند.

جماعت، بسیار مهم است. تهیه و تنظیم پرسش نامه، راهی برای پی بردن به علل عدم حضور دانش آموزان در نماز جماعت است. طرح پرسش نامه برای دست یابی به علل حاضر نشدن دانش آموزان از چند نظر قابل توجه است:

1. شناخت این علل راه را برای برطرف کردن آن ها هموار می کند. بدون شناخت علل، نمی توان برنامه ریزی لازم را انجام داد.

2. دانش آموزان از این که می بینند مسئولان مدرسه به آن ها اهمیت می دهند و به صورت رسمی علل حاضر نشدن آن ها را در نماز جماعت بررسی می کنند، احساس شخصیت می کنند و می کوشند در نماز جماعت شرکت کنند.

3. طرح پرسش نامه سبب می شود موضوع نماز در افکار عمومی مدرسه به طور جدی مطرح شود و فرصت های زیادی برای تفکر و گرایش به نماز ایجاد شود.

4. ممکن است برخی از دانش آموزان به این نتیجه برسند که دلیل قانع کننده ای برای حاضر نشدن در مراسم نماز ندارند. طرح پرسش نامه، دانش آموزان را در برابر یک سری پرسش ها قرار می دهد که برای پاسخ گویی به آن ها باید به بسیاری از نکات فکر کنند و به مطالب زیادی متوجه شوند. به این ترتیب، بدون این که کسی به آن ها امر کرده باشد، به صورت خودجوش تصمیم می گیرند در نماز جماعت حاضر شوند و این تصمیم بسیار عمیق و قوی است؛ زیرا تحت تأثیر علل خارجی و سطحی اتخاذ نشده است. البته باید به خاطر داشت، مطالب پرسش نامه با دقت و ظرافت بسیار زیادی طراحی شود تا این هدف ها عملی شود.

پذیری دانش آموزان و حضور دانش آموزان در برنامه هایی که مسئولان مدرسه تنظیم کرده اند، بسیار مؤثر است. اگر رابطه مسئولان و دانش آموزان، محبت آمیز و دوستانه نباشد و در روابط خشک و رسمی خلاصه شود، نمی توان انتظار داشت که دانش آموزان نسبت به شرکت در نماز جماعت مایل باشند. تجربه نشان داده دانش آموزانی که با مسئولان تربیتی و آموزشی مدرسه دوست هستند در نماز جماعت شرکت می کنند. از این رو، به نظر می رسد مسئولان تربیتی و پرورشی، پیش از این که معلم باشند، باید با دانش آموزان درست باشند و روحیات آن ها را بشناسند.

فرادا فراهم باشد. نماز جماعت، گونه ای از برپایی نماز است که فضیلت زیادی دارد و نماز فرادا نیز یکی از این مراحل است که می تواند نقش مقدماتی در حضور فرد در نماز جماعت داشته باشد. نماز فرادا سبب تقویت نمازگزاری می شود؛ به گونه ای که شخص پس از مدتی خود برای برپایی نماز جماعت نیز آماده می شود. ممکن است برخی از افراد، به هر دلیلی مایل به شرکت در نماز جماعت نباشند، ولی نماز خوان باشند و بخواهند نماز فرادا بخوانند.

به این ترتیب، حساسیت دانش آموزان نسبت به نماز جماعت، کم می شود و دانش آموزان احساس می کنند دین سبب محدودیت آن ها نمی شود. بهتر است در تمام زنگ های تفریح، امکان برپایی نماز فرادا فراهم باشد.

«برنامه ریزی برای سیر مطالعاتی مسئولان آموزش و پرورش، مدیران، معلمان و مربیان تربیتی»، «بررسی عملکرد سالانه»، «آموزش ضمن خدمت معلمان برای آموزش درست خوانی و مسایل مربوط به نماز به دانش آموزان»، «برگزاری مراسم جشن تکلیف»، «آشنا کردن دانش آموزان با مسجد» و «به وجود آوردن خاطرات خوش از نمازخانه و نماز جماعت در ذهن دانش آموزان»، از دیگر عوامل مدیریتی ارتقای نماز جماعت در مدارس است. ستاد اقامه نماز نیز می تواند در برپایی نماز جماعت مدرسه ها مؤثر باشد.(1)

بررسی وضع موجود و علت یابی آن

امروزه با توجه به تغییر فرهنگ آموزش و تحصیل و تغییر شیوه های تربیتی اولیا، برپایی نماز جماعت در مدارس به شکل خاصی در آمده است. پس از بررسی وضع موجود، علت حاضر نشدن دانش آموزان در نماز جماعت چنین است:(2) «نبودن مکان بهداشتی برای وضو گرفتن در مدرسه ها رعایت نکردن اصول بهداشتی توسط شرکت کننده ها در نماز جماعت، نبودن مکانی مناسب و بهداشتی برای برگزاری نماز جماعت (به عنوان نمازخانه)، نبودن افرادی که به عنوان امام جماعت مورد اعتماد همه باشند، نامناسب بودن زمان برگزاری نماز جماعت، آگاهی نداشتن دانش آموزان از اثرات نماز در زندگی فردی و اجتماعی، مشکلات مالی و اجرایی دعوت از روحانیون، آگاه نبودن دانش آموزان از چگونگی نماز جماعت و احساس ریاکاری از شرکت در نماز جماعت».

ص: 86

توجه به این نکته نیز خالی از لطف نیست که در مدرسه ها به جنبه روانی، حرکتی و عاطفی مسایل مذهبی توجه بسیار کمی شده است. در نتیجه، نگرش ها بیشتر شناختی و ذهنی هستند و کم تر به رفتار تبدیل می شوند و افراد به انجام آن تمایل درونی نشان نمی دهند.

در پاسخ به علل شرکت نکردن برخی از دانش آموزان در نماز می توان موارد زیر را از دیدگاه دانش آموزان بر شمرد:(1)

1. جوراب ها و پاها در محیط نمازخانه، بوی بدی دارند و باعث آزار می شوند؛

2. نامناسب بودن محیط وضو گرفتن؛

3. غیر بهداشتی بودن محیط وضوخانه؛

4. نامناسب بودن زمان برگزاری نماز جماعت؛

5. ریاکاری بعضی افرادی که در نماز جماعت شرکت می کنند؛

6. شرکت نکردن مدیر مدرسه در نماز جماعت؛

7. سخت بودن درآوردن جوراب و کفش برای وضو و نماز؛

8. کثیف بودن موکت نمازخانه؛

9. غیر بهداشتی بودن محیط نمازخانه؛

10. سنگین بودن درس ها و نداشتن وقت برای شرکت در نماز؛

11. شرکت نکردن دبیران مدرسه در نماز جماعت؛

12. نامناسب بودن مکان برگزاری نماز جماعت؛

ص: 87

13. نامناسب بودن امام جماعت مدرسه؛

14. شرکت نکردن مربیان پرورشی، در نماز جماعت؛

15. کوچک بودن نماز خانه مدرسه؛

16. نبود مهر و سجاده به تعداد کافی در نمازخانه؛

17. بدرفتاری مربی پرورشی و کارکنان مدرسه با دانش آموزان؛

18. ریاکاری دانستن شرکت در نماز جماعت؛

19. مسخره دوستان برای شرکت در مراسم نماز جماعت؛

20. مخالفت دوستان برای شرکت در نماز جماعت؛

21. مخالفت پدر با شرکت در نماز جماعت؛

22. مخالفت مادر با شرکت در نماز جماعت.

هم چنین نتایج نشان می دهد میان جنسیت افراد و شرکت نکردن در نماز جماعت، ارتباط معناداری وجود دارد.

نماز مؤثرند. اثر مطبوعات در این مورد به دو صورت است:

الف) اثر مستقیم: با توجه به تعدد و تنوع مطبوعات، آن ها می توانند موضوعات مختلف مربوط به نماز را به طور مستقیم پی گیری کنند. لازم نیست صفحه یا ستون خاصی برای این امر در نظر گرفته شود، بلکه درج آیه قرآن یا روایتی در مورد نماز در بالای صفحه برای تبرک، نیز کافی است.

در این راستا، چاپ مجله تخصصی نماز بسیار مفید است. در این مجله به آثار، ضرورت ها، اهمیت و احکام نماز پرداخته شود و از زوایای گوناگون موضوع نماز بررسی شود تا در سراسر کشور، همه محققان و دانش پژوهان آثار تحقیقی خود را برای مجله بفرستند. مناسب است هر پنجشنبه، روزنامه ها در مورد نماز جمعه مطلبی را _ دست کم جمله ای از گفتار رهبر انقلاب _ چاپ کنند.

ب) اثر غیرمستقیم: با توجه به گستره نفوذ و تأثیر، مطبوعات در ایجاد زمینه های نمازگزاری نقش ویژه ای دارند. روزنامه ها و مجلات در ایجاد فضای معنوی، تقویت نظام ارزشی دینی، مبارزه با مکتب های منحرف ضد دینی، تعمیق و ترویج ظواهر و شعایر دینی، تقویت دین داری و گسترش فرهنگ نماز بسیار مؤثر هستند و به این ترتیب، بستر مناسبی برای نمازگزاری ایجاد می کنند.

آگاهی ممکن می شود. این در حالی است که جلوگیری از جرم، بهتر از مجازات مجرم است.

مجرم در زندان به طور تمام وقت در اختیار قانون است و اگر اصلاح گران، برنامه ریزی مناسبی داشته باشند، به خوبی می توانند بر زندانی ها اثر بگذارند و آن ها را اصلاح کنند. اداره زندان ها نباید فقط به فکر نگهداری مجرم باشد، بلکه اصلاح او نیز بسیار مهم است. به نظر می رسد ترویج و گسترش فرهنگ نماز در میان زندانی ها کار بسیار مشکلی است که به مخاطب شناسی بسیار قوی نیاز دارد. از این رو، این کار به مبلّغ روان شناسی احتیاج دارد تا مجرمان لجوج و فرمان ناپذیر را رام کند و در پای منبر وعظ و نصیحت بنشاند. چنین مبلغی باید با زندانی ها ارتباط عاطفی و دوستانه قوی برقرار کند و با برنامه ریزی حساب شده، در دراز مدت آن ها را نمازخوان کند. راه های زیر برای تقویت و ترویج نمازگزاری در زندان، توصیه می شود:

برقراری منظم و پرشور نماز جماعت با حضور مسئولان زندان، حضور علما و عرفا در زندان، سخنرانی های دینی متنوع و جذاب، برقراری مسابقات دینی، تشویق نمازگزاران، برگزاری مجلس دعا و نیایش، پخش نوارهای مذهبی در فضای زندان، پخش اذان، ارتباط نزدیک امام جماعت با زندانی ها. برای مثال، امام جماعت چندین ساعت با آن ها باشد یا با آن ها غذا بخورد، نصب آیات و روایات در مورد نماز در تابلو اعلانات و اتاق های زندانیان، پخش فیلم های متنوع مذهبی، افتتاح کتاب خانه و نوارخانه نماز برای استفاده زندانی ها.

به هر حال، زندان باید به مدرسه ای تبدیل شود که هدفش تزکیه و اصلاح

ص: 90

روان و روح زندانی هاست و از این راه قدم مؤثری برای کاهش جرم و جنایت برداشته می شود.

ائمه محترم جمعه.

3. برگزاری دوره های توجیهی برای مربیان تربیت بدنی در ارتباط با مسایل مختلف مربوط به نماز؛

4. برگزاری مسابقات ویژه ورزشی، مانند مسابقه دوچرخه سواری و یا دو همگانی «از مسجد تا مسجد»؛

5. اقدام برای برگزاری نمازهای جماعت در کوه، به ویژه در روزهای تعطیل؛

6. انجام تبلیغات لازم، در ارتباط با نماز در میدان ها، به ویژه در مسیرهای مختلف، مکان های ورزشی و کوه.

جوانان است. در این دوران، می توان نماز را در جوانان نهادینه کرد و روحیه دین داری را در آن ها تقویت کرد. خدمت سربازی باید به مدرسه ای تبدیل شود که افزون بر آموزش نظامی، به آموزش های علمی، فرهنگی و مذهبی نیز پرداخته شود. برای گسترش فرهنگ نماز در دوران خدمت وظیفه، امور زیر باید انجام گیرد:

1. نماز جماعت باید به طور منظم، برگزار شود و امام جماعت منظم، مداوم و به موقع حاضر شود؛

2. مسئولان و رتبه های بالاتر نظامی، در نماز جماعت حضور یابند؛

3. مکان برگزاری نماز باید مناسب باشد. بهتر است در تمام سرباز خانه ها، مسجدی زیبا و پرجاذبه ساخته شود؛

4. بعد از نماز، مسئولان به مشکلات کارکنان و سربازان رسیدگی کنند؛

5. کلاس های ویژه عقیدتی در موضوع احکام و معارف نماز برای ترویج نمازگزاری برنامه ریزی شود؛

6. سربازانی که به طور منظم در نماز جماعت شرکت می کنند باید تشویق شوند؛

7. سخنرانی های دینی در موضوع نماز در زمان های مختلف برگزار شود؛

8. تبلیغات دینی در فضای سربازخانه، در مورد نماز، بسیار مهم است و مسئولان فرهنگی سربازخانه ها باید به آن توجه کنند. پخش صوت اذان و نصب آیات و روایات درباره نماز در آسایشگاه سربازان در راستای تبلیغات نمازگزاری مفید و کارساز است.

وزارت خانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظفند به منظور گسترش فرهنگ

ص: 95

برپایی نماز اقدامات زیر را انجام دهند:

1. بخشی از مطالب کتاب ها و جزوه های آموزش معارف اسلامی به بیان فلسفه و راز و رمزهای نماز اختصاص یابد؛

2. ساعت های درسی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی به گونه ای تنظیم شود که با فرارسیدن وقت نماز، نماز برپا شود؛

3. بخشی از فعالیت های پژوهشی و نگارش پایان نامه های دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در رشته های مربوط، به پژوهش درباره نماز اختصاص یابد؛

1. در تمام مراکز آموزشی، درمانی و بهداشتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی محل مناسب و پاکیزه ای با گنجایش کافی برای برگزاری نماز در نظر گرفته و برای برپایی نماز توسط بیماران نیز تسهیلات لازم فراهم شود؛

2. سازمان بهزیستی کشور، بخشی از جزوه های آموزشی مهد کودک ها را به نماز اختصاص دهد تا خردسالان، به صورت تشریحی و تصویری با نماز آشنا شوند؛

3. تبلیغات دینی برای گسترش نماز در تمام مراکز آموزشی و پزشکی به صورت هدفمند و حساب شده انجام پذیرد؛

4. اقدامات لازم برای ایجاد فضای معنوی در مراکز مربوط انجام شود.

هنری و گنجینه ها (موزه ها)، فضای لازم برای مسجد یا نمازخانه به صورت شاخص پیش بینی شود.

7. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با انجام مطالعات بین المللی در مورد نماز، نوآوری ها و خلاقیت های موجود در دیگر کشورهای مسلمان درباره نماز را جمع آوری کند و فرهنگ برپایی نماز را در سطح جهان با تهیه و ارسال کتاب، نوار، فیلم و جزوه های متناسب با هر کشور ترویج کند؛

8. تهیه کنندگان فیلم، ناشران مجلات کتاب های کودکان و نوجوانان برای در نظر گرفتن ابعاد مختلف نماز، در تولیدات سمعی و بصری، ترغیب، تشویق و توجیه شوند؛

9. در ابتدای فیلم های مدرسه، رسانه های تصویری و پیش پرده فیلم های سینمایی، نماآهنگ و تبلیغات مناسب نماز تولید و پخش شود، به شرطی که عوارض جانبی نداشته باشد و به ضد تبلیغ تبدیل نشود.

مهم و قابل توجه است.

4. در ورزشگاه ها برای برپایی نماز توسط تماشاگران، تسهیلات لازم فراهم شود؛

5. در حد امکان، دیدارها و مسابقه های ورزشی به گونه ای تنظیم شوند که هنگام نماز، امکان برپایی نماز برای همه ایجاد شود.

مراسم برپایی نماز شرکت نمایند؛

3. در تمام کارخانه ها، مؤسسه ها، شرکت ها، و واحدهای پیرو وزارتخانه های نام برده شده، برنامه های مناسب برای آموزش نماز و فلسفه آن به کارکنان و کارگران و خانواده های آن ها اجرا شود. و ضوابط و اقدامات تشویقی لازم برای ترویج فرهنگ برپایی نماز پیش بینی شود؛

5. تأمین اعتبار خاص برای وزارتخانه های راه و ترابری و فرهنگ و ارشاد اسلامی برای احداث، تجهیز و نگهداری مساجد و نمازخانه های واقع در جاده ها، پایانه ها، مبادی ورودی کشور و خوراک سراهای (رستوران های) بین راهی و وضوخانه ها و سرویس های بهداشتی آن ها؛

6. تأمین اعتبار لازم برای دیگر دستگاه های اجرایی کشور به منظور اجرای برنامه های پیش بینی شده در مورد نماز. در پایان این بخش، لازم به یادآوری است که وزارت بازرگانی موظف است تمهیدات و اقدامات لازم را به منظور ترغیب و تشویق بازارها و صنوف برای برگزاری نماز جماعت در اول وقت انجام دهد.

تا به این جا، وظایف هر یک از نهادها برنامه ریزان اجتماعی و فرهنگی را جداگانه بررسی کردیم، ولی برخی مطالب مربوط به همه مراکز است و در اجرای برنامه های اختصاصی مؤثر است. اینک وظایف عمومی را بررسی می کنیم:

1. در تمام دستگاه های اجرایی سراسر کشور برای برپایی فریضه نماز، حداکثر مدت بیست دقیقه در وقت فضیلت که بهتر است بی درنگ پس از اذان باشد، در نظر گرفته شود تا امکان شرکت تمام مدیران و کارکنان آن ها در مراسم نماز جماعت فراهم شود.

2. در تمام واحدهای اجرایی کشور، برای ایجاد امکان برگزاری نماز در وقت فضیلت آن، اقدامات زیر صورت گیرد:

الف) برنامه تمام جلسه ها و اجتماع ها و هم چنین برنامه صرف غذای کارکنان تا حد امکان، به گونه ای تنظیم شود که با وقت نماز برخورد نداشته

ص: 101

باشد و در هر حال با فرارسیدن وقت نماز، نماز برپا شود.

ب) محل مناسب و آراسته ای که گنجایش آن با تعداد کارکنان و مراجعه کنندگان، متناسب باشد به عنوان نمازخانه پیش بینی شود.

3. در تمام واحدهای اجرایی کشور به منظور ارتقای دانش و بینش کارکنان و خانواده آن ها در مورد نماز و فلسفه و راز و رمز آن اقدامات لازم، با برگزاری جشنواره ها، نمایشگاه های فرهنگی و معنوی، مسابقات کتاب خوانی و دوره های آموزشی و دیگر روش های مؤثر به صورت فراگیر انجام شود.

مؤسسه و سازمان انجام شود. افزون بر این، مسئولان باید پاسخ گوی تماس های تلفنی برقرار شده با برنامه باشند.

والدین کافی نیست. گاه دیده می شود پدر و مادر نمازخوان هستند، ولی فرزندان در نمازگزاری سست و بی انگیزه عمل می کنند. علت این گونه رفتارها، نبودن شیوه های تربیتی درست و بی توجهی والدین نسبت به نماز فرزندانشان است. این نکته جنبه دیگر نقش خانواده در نمازگزاری فرزندان را روشن می کند؛ یعنی والدین افزون بر این که در تربیت الگویی فرزندانشان سهیم اند، با به کارگیری شیوه های تربیتی در تعمیق نمازگزاری آن ها هم بسیار مؤثرند.

والدین، افزون بر این که باید از شیوه های تربیتی دینی آگاه شوند، باید در مورد نماز، شناخت کافی داشته باشند و از اسرار، احکام و فلسفه آن به طور کامل آگاه باشند؛ در غیر این صورت، نمی توانند مربی خوبی باشند و شیوه های تربیتی را به کار ببرند؛ چون یکی از شرایط به کار بستن آن راه کارها آگاهی و شناخت کامل نسبت به نماز است. با این وجود، می توان گفت که شرایط و وظایف والدین در مورد تربیت دینی فرزندان در راستای نمازگزاری عمیق و مداوم، سه چیز است: « عامل بودن( خود والدین نماز بخوانند)، آگاهی از شیوه های تربیتی و آگاهی از معارف و احکام نماز».

در روایات نیز برای توجه به نماز و اعمال دینی اعضای خانواده، ثواب زیادی در نظر گرفته شده است: «وقتی مؤمنی از گناهان بپرهیزد و به واجبات عمل کند و خانواده خود را نیز از گناهان باز دارد و آن ها را به عبادت وا دارد، در قیامت زن و فرزندش به او می گویند: خدا تو را جزای خیر دهد که در دنیا به ما تعلیم دادی و به آن چه که مأمور بودی ما را امر کردی و از زشتی ها ما را نهی کردی و به سبب آن خود را نجات دادی و ما را از عذاب رهانیدی. آن گاه

ص: 105

او با تمام اهل و عیالش به بهشت می رود».(1)

پیامبران الهی و ائمه اطهار علیهم السلام، نسبت به برپایی نماز در خانواده شان اهمیت می دادند.(2)

ماند».(1)

مربی وظیفه شناس کسی است که از دوران کودکی، طفل را به خداوند عالم متوجه کند و با زبانی ساده و در خور فهم کودک، به او درس ایمان بدهد. لازم است مربی دلسوز با کودک از رحمت نامحدود خدا سخن بگوید و از همان آغاز بذر امید را در دل او بکارد و به او بفهماند که ناامیدی از رحمت خدا، گناه بزرگی است.

«لازم است مربی از دوران کودکی حس مسئولیت طفل را در پیشگاه پروردگار بیدار نماید و او را با حس وظیفه شناسی بار آورد. باید با زبان ساده به او بفهماند که خداوند، تو را در هرحال می بیند و از کارهای خوب و بد تو آگاه است و چیزی از خداوند پنهان نیست. در کارهای خوب به تو پاداش می دهد و در بدی ها مجازات می نماید.»(2)

به این ترتیب، والدین با بیدار کردن فطرت فرزندان، گام بزرگی در شکل گیری زیر ساخت های اعتقادی برداشته اند و این خود، مقدمه ای برای تربیت دینی مقاوم و مداوم است.

باید دانست که کودک پیش از این که عقلش به فعلیت برسد و قادر به درک مطالب علمی باشد، فطرت توحیدی و عواطف اخلاقی در ضمیر او فعلیت دارد و برای پذیرش تربیت آماده است. لازم است پدر و مادر به ارزش این فرصت مهم، توجه کنند و از بیداری فطرت ایمانی و احساسات کودک،

ص: 107

بیش ترین استفاده را ببرند و ایمان به خدا و سجایای اخلاقی را در او پرورش دهند. به این ترتیب، بدون حساسیت و ناخوشایندی کودک، پدر و مادر با زبان خود او، مهم ترین معارف دین را در سطح فهم کودک به او می آموزند و او را برای گفتارهای دقیق منطقی، عقلی و اعتقادی آماده می کنند.

«احساسات کودک قبل از عقل او ظهور می کند و بهره برداری از سرمایه های عاطفی طفل، خیلی زودتر از ذخایر عقلی او شروع می شود»(1)

بر این اساس، مهم ترین عامل شکوفایی فطرت مذهبی کودکان، پرورش درست احساسات آن هاست؛ یعنی به کمک تقویت احساس دینی در کودکان، فطرت خدایی آن ها بیدار شده و کودکان در مسیر دین داری قرار می گیرند. منطق و استدلال های دقیق نه تنها به کار نمی آید، بلکه چه بسا نتیجه معکوس به بار خواهد آورد. پس در سن کودکی بهترین شیوه تربیتی، شیوه های احساسی و عاطفی است و راه های عقلایی به هیچ عنوان توصیه نمی شود.(2) با این توضیحات، حساسیت به کارگیری شیوه های درست تربیتی در شکل گیری رفتارهای دینی پیش تر مشخص شد.

مربی از دید کودک به مسایل بنگرد. نه این که همه چیز را از دیدگاه خود به تماشا بنشیند و آن را بر کودک تحمیل کند. یکی از مقدمات تربیت موفق و مؤثر، برقراری ارتباط با کودک است. در صورتی که مربی از دید کودک به قضایا بنگرد، به خوبی می تواند با کودک ارتباط برقرار کند و سپس با درک دنیای کودک و وارد شدن در آن بر کودک تأثیر بگذارد. هدف ما در تربیت دینی، تأثیر گذاشتن بر کودک است. پس باید راهی را برگزینیم که بتوانیم بر او تأثیر بگذاریم. با در نظر گرفتن بینش و نگرش خودمان نمی توانیم بر کودک تأثیر بگذاریم، بلکه باید به دیدگاه کودک احترام بگذاریم و با او همراه شویم. بر این اساس، به نظر می رسد که شرایط زیر برای دعوت کودک به نماز لازم است:

گذشت مدت زمانی با مهربانی و نوازش او را به نماز فراخواند. در غیر این صورت، نتیجه خوبی از دعوت به نماز به دست نمی آید.

فعالیت های منزل به خاطر نماز، تعطیل شده است و کسی به کاری جز نماز مشغول نیست. در چنین شرایطی، محیط به طور کامل برای نماز آماده است. اگر محیط، آماده نباشد و کودک به نماز دعوت شود، احساس خوش آیندی از نماز در او به وجود نمی آید و هرگاه کسی او را به نماز دعوت نکند، نماز نمی خواند.

و بی رغبتی آن ها خودداری کنید.

د) یکی از آموزه های اسلام، میانه روی در عبادت است؛ به ویژه در مورد کودکان و نوجوانان که کم طاقت تر و بازی گوش هستند. باید دقت شود که آن ها از عبادت و نماز خسته، ملول و افسرده نشوند.

دعوت کودکان به نماز است».(1)

در این شیوه، افزون بر این که به نکات تبلیغاتی نماز به خوبی توجه شده، جنبه های عاطفی و احساسی شخصیت کودبک نیز رعایت شده است و کودکان به نمازی پرنشاط و پرجاذبه دعوت شده اند. به این ترتیب، خاطرات بسیار خوبی از نماز در ذهن کودک نقش می بندد و زمینه کافی و لازم برای نمازگزاری حقیقی و مداوم فراهم می شود.

دعوت کودکان برای نماز صبح، حساس تر و مهم تر است. چون بیشتر بچه ها عادت ندارند که صبح زود از خواب بیدار شوند و در مورد اهمیت و فضیلت نماز، آگاهی زیادی ندارند تا نماز را برخواب ترجیح دهند؛ از این رو، ممکن است پدر و مادر با مشاهده بی میلی کودکان به نماز صبح، از دعوت آن ها به نماز خودداری کنند و این مسئله هرگز به صلاح نیست و در دراز مدت آثار منفی درپی خواهد داشت. والدین باید با به کارگیری شیوه های درست، آن ها را برای نماز صبح آماده کنند. بهتر است فرزندان را به این شیوه برای نماز صبح از خواب بیدار کنند:

«والدین، فرزندان را با صدای خوب، گرم و دلپذیر بیدار کنند. به این صورت: علی جان من! فاطمه جان من! برخیز، وقت نماز است. اگر از خواب بیدار نشدند با صدای دلپذیر، با دست کشیدن بر سر و روی آن ها، با نوازش بدنی گاهی هم تحت عنوان شوخی به بچه ها به صورت بغل کردن و ایستانیدن آن ها بیدارشان کنند و به دستشویی راهنمایی شان نمایند و حتی صورتشان را

ص: 113

بشویند تا کاملا هوشیار و آماده نماز شوند».(1)

در هر حال، باید کوشید خاطره بیدار کردن برای نماز را برای بچه ها دلپذیر ساخت؛ به گونه ای که از آن صحنه ها خاطره تلخی در ذهن نداشته باشند. گاهی ممکن است کودک در حال سجده در نماز صبح به خواب رود. برای بیدار کردن دوباره او، هرگز از خود خشونتی نشان ندهید و با مهر و محبت او را به رختخواب ببرید. با توجه به این مطالب، سه نکته را در مورد دعوت فرزندان به نماز توسط والدین می توان گفت:(2)

الف) پدر و مادر، نقش الگو را بازی می کنند و باید با اعمال و رفتار خود فرزندان را به نماز دعوت کنند. فرزندان نیز از رفتار والدین، الگو می گیرند و اعمال آن ها را تقلید می کنند. بر این اساس، والدین باید در هنگام نماز تمام کارها را رها کنند و به گونه ای آشکار مشغول برپایی نماز شوند تا فرزندان متوجه شوند.

ب) والدین باید در دعوت به نماز از جاذبه های صوتی و کلامی برای جلب و جذب کودکان، استفاده کنند. مانند قرائت نماز با صوت خوب، بالحن جذب کننده و سخنان آهنگ دار.

ج) بهترین و کارسازترین عامل در دعوت به نماز، احساس است که پدر و مادر باید به خوبی از آن استفاده کنند. پدر و مادر باید با استفاده از عواطف گرم خانوادگی با فرزندان ارتباط برقرار کنند و به عنوان یک دوست صمیمی آن ها را به نماز فرا خوانند؛ نه این که به عنوان پدر و مادر آن ها را به نماز امر

ص: 114

کنند.

گرفتند، برای تداوم آن، تشویق و تنبیه مؤثر است. تشویق و تنبیه، دو ابزار تربیتی حساس است که استفاده از آن ها به مهارت خاصی نیاز دارد. استفاده به موقع و مناسب از آن ها در ایجاد انگیزه و تقویت و تداوم گرایش های دینی و تربیتی بسیار مؤثر است و محرک مناسبی در راستای پیش برد اهداف آموزشی و تربیتی به شمار می رود. استفاده نابه جا از تشویق سبب سستی و تنبلی کودکان می شود و آن ها را پرتوقع بار می آورد؛ به گونه ای که به تشویق عادت کرده و بدون تشویق کاری نمی کنند و ممکن است هر روز بخواهند تشویق ها از نظر کمی و کیفی افزایش یابد. از طرف دیگر، تنبیه نابه جا نیز سبب دل زدگی می شود و انگیزه خود را برای انجام کار از میان می برد؛ هر چند آن کار را از روی اجبار و بی میلی انجام دهد.

با این توضیحات، ضرورت و حساسیت تنبیه یا تشویق کودکان نمازگزار معلوم می شود. پدر و مادر باید با توجه به روحیات و احساسات فرزندانشان از این دو اهرم تربیتی استفاده کنند. برای مثال، بگویند: «به شرطی پارک یا سینما می رویم که یک هفته تمام نمازهایت را منظم و سر موقع بخوانی.» و سپس نخست کودک را به پارک یا سینما ببرند و بعد قرار شود او تا یک هفته به طور منظم نمازهایش را بخواند. به نظر می رسد با توجه به روحیات کودکان، این شیوه مناسب باشد. البته باید این تشویق ها به شکلی انجام شود که کودک برای نماز خواندن منتظر تشویق نباشد و بدون تشویق هم نماز بخواند. به این منظور، باید اطلاعات کافی در مورد اهمیت و ضرورت نماز به صورت داستان و شعر در اختیار کودکان قرار گیرد.

برای تنبیه کودک هم مثلا پدر یا مادر به فرزندش بگوید: «دیگر تو را

ص: 116

دوست ندارم. توجه به این نکته ضروری است که تنبیه باید بعد از نصیحت و موعظه و چندین بار تخلف انجام شود. اگر کودکی که هنوز از اهمیت نماز اطلاعی ندارد و به تازگی نماز خواندن را آغاز کرده، تنبیه شود از نماز زده می شود.

پس می توان گفت تنبیه و تشویق، در مراحل ابتدایی نمازگزاری کودکان بسیار کارساز است، ولی با مرور زمان باید فرزندان را با معارف نماز آگاه کرد و از تشویق و تنبیه کاست تا کودک به صورت خودجوش، بدون این که تشویق یا تنبیه شود نماز بخواند. البته تشویق و تنبیه در تمام مراحل تربیتی مؤثر است، ولی در تمام مراحل به طور یکسان از آن استفاده نمی شود.

الف) آموزش در تمام مراحل باید عملی باشد و هرگز به بیان نظری و شفاهی بسنده نشود.

ب) زمان مناسبی برای آموزش در نظر گرفته شود که هم فرزندان و هم والدین، آمادگی و حال و حوصله یاد دادن و یادگیری را داشته باشند.

ج) آموزش باید حساب شده و مرحله به مرحله باشد. به حسب میزان توانایی کودک هر روز یا هر چند روز یک بار یک عمل یا حکم فقهی نماز، آموزش داده شود.

ح) در تمام مراحل و زمان آموزش، والدین باید با سعه صدر، متانت و آرامشی خاص با کودکان برخورد کنند و به پرسش های آن ها پاسخ دهند. در همه لحظات فراگیری، پدر و مادر باید مهربان و خوش اخلاق باشند تا یادگیری افزایش یابد.

خ) با توجه به روحیات کودکان، بهتر است احکام نماز در قالب شعر و داستان آموزش داده شود.

چ) پدر و مادر به یاد داشته باشند که در آموزش فرزندانشان نقش الگویی دارند. آشکارا، مواظب اعمال و رفتار خود باشند و آن چه را به کودکان خود آموزش می دهند، خود نیز انجام دهند.

د) پدر و مادر نباید از فرزندانشان توقع زیادی داشته باشند که سریع احکام را یاد بگیرند و انجام دهند. به جاست سخت گیری زیادی در این مورد نشود. گذشت زمان خیلی از مسایل را حل می کند. البته اگر با گذشت زمان، سهل انگاری فرزندان بیشتر شود، باید جدی تر برخورد کرد، ولی هرگز نباید از

ص: 118

خشونت استفاده کرد.

ذ) نکات کلی آموزشی مانند تشویق، تنبیه، بیان شفاف و آشکار و استفاده از وسایل کمک آموزشی باید رعایت شود.

ر) تنها آموزش کافی نیست، بلکه باید مطالب تمرین شود. برای مثال، آموخته ها هم چون کلاس درس به صورت پرسش و پاسخ پی گیری شود. البته نه به صورت رسمی، بلکه کوتاه و گذرا و شاید در قالب گفتارهای کودکانه و به صورت بازی.

به این ترتیب، بدون این که بین روابط والدین و فرزندان تنشی ایجاد شود، نوجوانان احساس شخصیت می کنند و قدرت تصمیم گیری شان افزایش می یابد. به هرحال، از والدین بیشتر از فرزندان انتظار می رود که متین، عاقل و خویشتن دار باشند و با روشن بینی خاصی این مسئله را حل کنند. البته اگر روابط عاطفی بین والدین و نوجوانان، قوی باشد، نیازی به تحقیق و تفحص نیست، بلکه فرزندان و پدر و مادر به صورت دو دوست با یکدیگر برخورد می کنند و از وضعیت یکدیگر آگاه می شوند. در این صورت، تأثیر گذاری پدر و مادر بیشتر می شود و امید بیشتری نسبت به اصلاح این مورد به وجود می آید.

مراسم دینی و حضور در جمع دیگر نمازگزاران سبب ایجاد نوعی نشاط و طراوت در بین آن ها می شود و نماز را از یک نواختی و کسالت خارج می کند و سبب می شود میل و رغبت اعضای خانواده به نماز افزایش یابد.

ج) می توان گفت این گونه شرکت در مراسم دینی، نوعی آموزش عملی برای فرزندان به شمار می آید و نقش خاصی در آموزش دیگر ابعاد نماز ایفا می کند.

بهتر است در میهمانی مختصری مراسمی شبیه جشن تولد، با حضور هم سالان فرزند خانواده برگزار شود. وقتی والدین فرا رسیدن سن تکلیف فرزندشان را جشن می گیرند، او از دین داری و انجام فرایض مذهبی خاطره خوشی خواهد داشت که اثر آن ممکن است تا آخر عمر باقی باشد. شاید بهترین هدیه این جشن، جانمازی زیبا، همراه با عطری خوشبو باشد. البته هدایای دیگر نیز مفید خواهد بود.

سبب تقویت بنیان خانواده و افزایش روابط عاطفی بین اعضای آن می شود. وقتی نماز به طور دسته جمعی برپا می شود، اعضای خانواده با جمع، همراه شده و به نماز می پردازند. به این ترتیب، احتمال ترک نماز از میان می رود. این کار سبب تقویت نظم عمومی خانواده نیز می شود و روحیه تعاون و هم بستگی را در بین اعضا ایجاد می کند و مانع ایجاد فاصله بین آن ها می شود.

راه سرمایه گذاری کنند. در این صورت، برای نهادیه شدن ارزش های دینی، گام بزرگی برداشته می شود.

ارتباط کودکان و نوجوانان با چنین افرادی گسترده نیست.

با توجه به دو نکته بالا، مشخص شد از طرفی ارتباط امام جماعت با کودکان و نوجوانان لازم است و در انجام جامعه دینی آینده نقش دارد و از طرف دیگر، ارتباط دادن دین با کودکان و نوجوانان مشکل به نظر می رسد. پس حوزه های علمیه برای آینده سازی جامعه دینی و تربیت امام جماعت موفق که بتواند با تمام افراد جامعه ارتباط برقرار کند، باید به پایه گذاری چنین طرحی، اقدام کنند تا تربیت دینی کودکان و نوجوانان بسیار حساب شده و با برنامه انجام شود.

در این مورد دو نکته، با اهمیت است:

اول) هر چند دین، در ارتباط با شئون مختلف زندگی و مربوط به افرادی است که به سن تکلیف رسیده اند، ولی تربیت دینی کودکان امری دیگر است. معارف و مفاهیم دینی را باید با زبانی شیوا و کودکانه به آن ها آموزش داد تا پیش از این که، شخصیت آن ها به طور کامل شکل گیرد، نظام عقیدتی، رفتاری و ارزشی آن ها براساس معیارهای دینی شکل بگیرد. این طرح برای تربیت مربیانی است که به تربیت دینی کودکان و نوجوانان و آموزش آن ها بپردازند.

دوم) چون سطح آگاهی و قوه تجزیه و تحلیل کودکان ضعیف است، بیان دیگر مطالب ( غیر از دین) نیز برای آن ها مشکل است و این مسئله مربوط به دین و نماز نیست. از این رو، نوشتن کتاب برای این گروه سنی مشکل است.

سوم) در دین، موارد متعددی مربوط به کودک و نوجوان وجود دارد که با زبان و گفتار آن ها متناسب است. برای مثال، داستان های گوناگونی از کودکان و نوجوانان در سیره اهل بیت و قرآن بیان شده که برای ارتباط امام جماعت و

ص: 127

کودک و نوجوان مفید است.

حوزه های علمیه باید افرادی را تربیت کنند که با آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان، با آن ها ارتباط برقرار کرده و شخصیت دینی و مذهبی آن ها را تقویت کنند. نماز در این راستا، مهم ترین و مؤثرترین معیار است که باید به آن بسیار توجه شود و مربیان تمامی احکام و معارف نماز را به زبانی شیوا و مؤثر به کودکان و نوجوانان منتقل کنند.

این ارتباطات بین روحانی و مردم آشکار می شود. در این طرح، باید روحانیان برجسته و ماهری تربیت شوند که رفتارهای تبلیغی را به خوبی انجام دهند و بر تمامی افراد جامعه تأثیر بگذارند. به این ترتیب، حوزه علمیه گام بزرگی در راستای تربیت دینی جامعه برداشته است و این در حالی است که نماز، بزرگ ترین شاخصه تربیت دینی است که بدون آن تربیت دینی بی معناست. پس این طرح، تمام معارف دینی، به ویژه نماز را در برمی گیرد و به نشر آموزه های الهی در تمامی اقشار جامعه منتهی می شود.

حوزه های علمیه، باید طرحی را برنامه ریزی کنند که روحانیان به سراسر کشور هجرت کنند و در شهر خاصی مانند قم، مشهد یا اصفهان متمرکز نشوند. روحانیون باید در میان مردم باشند و همراه با آن ها زندگی کنند تا در این میان، افزون بر برقراری ارتباط مسالمت آمیز اجتماعی، بر آن ها تأثیر بگذارند. باید در تمام مساجد کشور نماز جماعت برپا شود و روحانیان متعهد، کارشناسی و دلسوز، با افزایش فعالیت های فرهنگی و اجتماعی مسجد، زمینه مناسبی برای تربیت فراگیر دینی در تمام سطوح ایجاد کنند و با ایجاد رابطه عاطفی با همه اقشار جامعه، آن ها را تحت تأثیر قرار دهند و نظام ارزشی دینی را حاکم کنند. به این ترتیب، جامعه از نظر فرهنگی و دینی تقویت می شود و تهاجم فرهنگی، ره به جایی نمی برد. نقش نماز در این میان، بسیار با اهمیت است. روحانیان با برپایی نماز در مساجد و فعال کردن مساجد، زمینه گسترش معارف الهی و تقویت گرایش های دینی را فراهم می کنند. در این فضا، دیگر احکام شرع مطرح و تربیت دینی تکمیل می شود.

ص: 130

تبلیغات دینی و ترویج فرهنگ نماز در تمام سطوح جامعه به مخاطب شناسی و برنامه ای حساب شده و دقیق نیاز دارد، ولی مجموعه برنامه های صدا و سیما نشانگر وجود یک برنامه فراگیر نیست. با توجه به این که، مخاطبان رسانه متعدد و گوناگون هستند، باید پس از روان شناسی مخاطب، برنامه ریزی لازم صورت گیرد؛ برای نمونه، به پیش نیازها، پیش زمینه ها، موانع و عوامل گسترش فرهنگ نماز توجه شود، ولی متاسفانه مشاهده می شود که برنامه های رسانه، مقطعی و ظاهری است و به صورت سلسله ای نیست که در دراز مدت هدفی را دنبال کند.

از این رو، معمولا با حساسیت مخاطبان روبه رو می شود.

معارف دینی و ارزش های انقلاب را به خیل عظیم مخاطبانش منتقل کند. از این رو، نیروهای دین دار و انقلابی از صدا و سیما توقع زیادی دارند. بر این اساس، برخی از افراد جامعه دینی بر این باورند که صدا و سیما در زمینه گسترش و تعمیق نمازگزاری گام مثبتی بر نداشته است و نتوانسته نظام ارزشی جامعه را به سمت و سوی نماز هدایت کند.

با این حال، می توان نکات زیر را از نقاط مثبت فعالیت های رسانه ای در مورد نماز بیان کرد.

کشیدن نماز وجود ندارد.(1)

است؛ در حالی که آگاهی مردم از این ابعاد نماز، در گسترش نمازگزاری بسیار مؤثر است و دید گاه افکار عمومی را از سطح فردی و اخلاقی نماز خارج و به ابعاد تربیتی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و شخصیتی و فرهنگی نماز آگاه می کند.

2. برگزاری نشست های علمی و تخصصی در مورد ابعاد تربیتی، اجتماعی، عرفانی، و سیاسی نماز؛

3. بیان راهکارها برای گسترش نماز در دیگر مراکز و مؤسسه ها. برای نمونه، برنامه ای تخصصی با حضور کارشناسان در مورد راه های افزایش حضور دانش آموزان در نماز جماعت مدارس طراحی شود.

رسانه با بهره گیری از ابزار زیر به خوبی می تواند نقش خود را در ارتباط با گسترش و تعمیق نماز در بین مخاطبان ایفا کند:

ترویج می شود.

اینک، برخی جلوه ها و نمودهای هنری در عرصه رسانه که به طور مستقیم و غیرمستقیم در گسترش فرهنگ نماز مؤثرند، بررسی می کنیم.

محتوا و حقیقت نمایش و فیلم از آن برخاسته است. در نوشتن نمایش نامه، باید به نکات ظریفی توجه کرد که نه تنها در سیر کلی و محتوای نمایشنامه خللی ایجاد نمی کنند، بلکه سبب معنوی شدن فضای نمایش و بستر سازی برای نمازگزاری می شود. بدون این که از نماز حرفی به میان آید یا موضوع نمایشنامه نماز باشد؛ در تمامی نمایش نامه ها در موضوعات مختلف می توان موضوع نماز را به شکلی خاص گنجاند، بدون این که بیننده یا شنونده حساس شود. برای نمونه به جای این که گفته شود «ساعت 30/12 می آیم.» بگوید «پس از نماز ظهر می آیم».

به طور کلی، می توان بدون این که موضوع نمایش نامه نماز باشد و بدون این که نماز به تصویر کشیده شود، از نماز صحبت کرد و به این وسیله وضعیتی را که متأسفانه امروزه شاهد آن هستیم _ یعنی بیگانه بودن نمایشنامه های رسانه ای ما با نماز و حذف نماز از صحنه زندگی افراد جامعه _ اصلاح کرد.

برداشت بیشتر افراد جامعه از سرود، تصوری غیر دینی است و کم تر به نظر می رسد که از این ابزار هنری بتوان بهره دینی برد، ولی با توجه به تأثیر پذیری افکار عمومی از سرود و روان شناسی اجتماعی مخاطبان، باید گفت که در فرایند تبلیغات دینی، «سرود» بسیار راه گشاست.

البته چگونگی انتخاب و اجرای سرود بسیار مهم است که باید دقت شود تا باروحیه مخاطبان تناسب داشته باشد، در غیر این صورت مؤثر نخواهد بود.

شعار، مشاعره(1) و قطعه ادبی، سه عنوان دیگر هنری و ادبی هستند که هر کدام به نحوی برای گسترش و تعمیق فرهنگ نماز مؤثر خواهند بود.

حساسیت و اهمیت نماز، دین داران متعهد جامعه را به سمتی راهنمایی می کند که از هر ابزاری بهره گیرند تا سرانجام با استفاده از تمام این ابزارها و امکانات به هدف مقدس خود برسند.

ص: 141

نشاط در تداوم نمازگزاری بسیار مؤثر است.

پخش مستقیم نماز جمعه از رسانه تا اندازه ای این آثار را در پی دارد و زمینه های نمازگزاری را ایجاد و تقویت می کند.

نماز تهیه شود. برای تأثیرگذاری بیشتر، باید در تهیه این تصاویر به نکات روان شناسی و شناخت رنگ ها توجه کامل شود. بهتر است این تصاویر، پیش یا پس از اذان پخش شود.

این تصاویر، ناخواسته بیننده را با خود همراه می کند و او را در جریان نمازگزاری قرار می دهد و انگیزه های روحی و روانی در سطح قوی در او ایجاد می کند.

به این ترتیب، حس مذهبی به خوبی در کل جامعه تقویت می شود و پیش زمینه مناسبی برای گسترش و تقویت فرهنگ دینی به وجود می آید.

دینی داشته باشد.

این کار در برخی موارد به طور مستقیم و در برخی موارد به طور غیر مستقیم به ترویج نمازگزاری کمک می کند و نماز را با تمام ابعادش به صحنه زندگی افراد جامعه می کشاند و فضای حاکم بر جامعه را دینی می کند. نماز بزرگ ترین نمود دینی شخصیت یک مسلمان است که در چنین فضایی زمینه مناسبی برای بروز آن وجود دارد.

به سخن دیگر، گسترش نماز و نمازگزاری به برخی پیش زمینه ها نیاز دارد که فضای معنوی یکی از آن هاست. جهت دهی دینی گفت وگوها گام مؤثری در این زمینه است و یکی از مهم ترین پیش نیازها را تأمین می کند.

مؤثر است.

ثابت قدم شوند. از این رو، استفاده از سخنان مسئولان حکومتی _ که در میان مردم از محبوبیت بیش تری برخوردارند _ در مورد نماز، بی اثر نیست. برای نمونه، سخنان مقام معظم رهبری و رئیس جمهور در مورد نماز، بر بسیاری از افراد جامعه تأثیر زیادی دارد. اگر این کار، همراه با تصویر نماز خواندن آن فرد باشد، بهتر است.

برای نمونه، سخنان مسئول هنگامی که در صف نماز جماعت نشسته است، تهیه و پخش شود. به این ترتیب، رابطه عاطفی بین مردم و مسئولان نیز تقویت می شود.

می توان برنامه، تلویزیونی به نام «بر کرانه آفتاب» تهیه کرد که در هر جلسه، در مورد سیره عبادی یکی از علما یا عرفا سخن بگوید. در ابتدای برنامه، بهتر است در مورد شخصیت عالم مورد نظر با مردم و جوانان مصاحبه شود و گزارشی در این مورد پخش گردد.

پرسش های این گزارش در بهره برداری معرفتی و عرفانی از برنامه بسیار مؤثر است.

در این راستا، باید نشست های تخصصی تشکیل شود تا تمام جنبه های نماز، به طور کامل شناسانده شود. این نشست ها را می توان با حضور دانشجویان و جوانان، به صورت پرسش و پاسخ بر پا کرد و بینندگان و شنوندگان نیز با این برنامه به صورت مکاتبه ای یا تلفنی در ارتباط باشند.

این روند، سبب تغییر طرز فکر کسانی می شود که نماز را در ابعاد فردی آن خلاصه می کنند و نماز خواندن را عملی برخلاف علم گرایی و پیشرفت صنعتی و نشانگر ارتجاع می دانند. به این ترتیب، دیدگاه جدیدی به نام بینش علمی نسبت به نماز ایجاد می شود و کسانی که نماز می خوانند، دیگر چنین احساسی ندارند که فقط یک کار عبادی انجام می دهند.

برگزار شدن این نشست ها با فضای علمی و فرهنگی کشور تناسب دارد و قشر روشن فکر جامعه را با خود همراه می کند.

هم چنین، در این نشست ها باید راه های گسترش فرهنگ نماز در قسمت های مختلف جامعه بررسی شود. برای رسیدن به این هدف، باید مسئولان مختلف فرهنگی و تبلیغی کشور دراین نشست ها حاضر شوند و همراه با کارشناسان راه های ترویج و تعمیق نمازگزاری را بررسی کنند.

حساسیت مخاطبان می شوند. برای نمونه، تهیه گزارش از نماز جماعتی در دامنه کوه در یک روز تعطیل که جوانان زیادی برای کوه نوردی به آن جا آمده اند؛ در حالی که شئون مذهبی در آن مکان رعایت نمی شود.

در این گزارش، باید با کسانی که در نماز شرکت کرده اند و کسانی که در نماز شرکت نکرده اند، صحبت شود. سخنان و پرسش های گزارشگر، بسیار مهم و تعیین کننده است؛ مثلا از کسانی که در نماز جماعت شرکت نکرده اند، بپرسد: «نظر شما در مورد کسانی که در نماز شرکت کرده اند چیست؟ به نظر شما، نماز جماعت در این مکان چه حال و هوایی دارد؟ نظر شما در مورد نماز چیست؟ اگر خداوند می گفت اختیار با شما، می توانید نماز بخوانید یا نخوانید، شما کدام را انتخاب می کردید؟»

افرادی که برای مصاحبه انتخاب می شوند نیز، بسیار مهم هستند. زن یا مرد بودن آن ها و هم چنین وضع ظاهری و سن آن ها، همه مهم است.

گزارش از نماز جمعه ای که در سرما یا هنگام ریزش برف یا باران شدید بر پا می شود، یا نماز جماعتی که تعداد زیادی از دانش آموزان آن را بر پا می کنند، می تواند مؤثر و مفید باشد.

برپایی نماز حرکت می کند.

این جلوه، زیباست! وقتی نماز بر پا می شود، به علت انبوهی جمعیت، تعدادی از افراد باید در فضای باز نماز بخوانند، وقتی نمازگزار سر از سجده بر می دارد، به علت شدت و تراکم ریزش باران، قطره های آب از محاسنش می چکد این، یک جلوه است. یا خانمی در حالی که فرزندش را در آغوش دارد، دست فرزند دیگرش را گرفته است و برای بر پایی نماز، به سوی جایگاه نماز جمعه در حال حرکت است.

فردی در هنگام نماز در پیاده روی جلوی مغازه اش اذان می گوید، یا فردی در هنگام اذان، از شیر آب کنار پیاده رو وضو می گیرد یا دختر بچه ای در حال پهن کردن جانمازش است. چادر سفید قشنگش را به سر می کند یا پسر بچه ای در حال وضو گرفتن است.

پخش این جلوه ها، همراه با موسیقی مناسب بسیار مؤثر است و احساسات دینی مردم را تقویت می کند.

این راهکار، با روحیه بسیاری از افراد و فضای حاکم بر بسیاری از منازل، سازگار است و چون تا اندازه ای کار هنری به شمار می آید و از جنبه های زیبایی شناسی بهره می گیرد، موفقیت آن قابل پیش بینی است.

ایجاد می شود، زمینه مناسبی برای گرایش های دینی ایجاد می کند.

افزون بر این، این نوع مصاحبه ها سبب می شود که مردم با علما و عرفا و الگوهای دینی آشنا شوند.

در این گفت وگوها، باید از حال و هوای معنوی و ملکوتی نماز و نمازگزاری صحبت شود و تجربه های دینی و سیر و سلوک علما در اختیار مردم قرار گیرد تا جنبه ها ی عرفانی و اخلاقی نماز در افکار عمومی تقویت شود. به این ترتیب، شعایر دینی به ویژه نمازگزاری ترویج می شود.

به طور کامل درباره آن بحث می شود. یکی دیگر از جنبه ها، پیام بازرگانی است. شاید در آغاز ارتباط روشنی بین تبلیغات دینی و پیام بازرگانی وجود نداشته باشد و به نظر برسد که این رویه با فضای تبلیغات و پیام بازرگانی مخالف است و توجه به این نکات، اثر تبلیغات را کم می کند، ولی می توان پیام های بازرگانی را به شکلی طراحی کرد که به طور غیر مستقیم، مفاهیم دینی را نیز تبلیغ کند و در عین حال، روند اقتصادی تبلیغات به هیچ عنوان آسیب نبیند. مهم این است که جهت دهی کلی، معنوی و دینی باشد؛ نه این که به طور مستقیم از مفاهیم دینی استفاده شود.

به این ترتیب، آثار سوء اجتماعی و فرهنگی تبلیغات نیز کم می شود. برای توضیح بیشتر، چند پیام بازرگانی با جهت دهی دینی را در راستای تبلیغات دینی غیر مستقیم مثال می زنیم:

1. در تبلیغ یک کالا، برای نشان دادن کیفیت بالای کالا، کارخانه و دستگاه های مربوط به تصویر کشیده می شود؛ در این میان، یک لحظه دوربین از سر در نماز خانه عبور کند.

2. در تبلیغ یک تلویزیون برای نشان دادن وضوح و کیفیت تصویر، تصویر مکه و مدینه نشان داده شود. از آن جا که مکه، قبله گاه نماز است، جنبه های دینی و عرفانی آن زیاد است.

3. در تبلیغ اتومبیل، موتور یا دو چرخه، در حالی که وسیله نقلیه در حال حرکت است، از محل سنتی و قدیمی که مسجد نیز دارد، بگذرد، مانند میدان امام اصفهان.

4. در تبلیغ عطر و ادکلن، یک لحظه جانمازی نشان داده شود که در آن

ص: 153

عطر یا ادکلن است. (استفاده از عطر در نماز مستحب است و به کار بردن عطر، از آداب ظاهری نماز است.)

5. برای درست مصرف کردن آب، تصویری از وضو پخش شود.

6 . در تبلیغ صابون، فردی نشان داده شود که آستینش را بالا زده و دستانش را می شوید (لازم نیست وضو گرفتن به تصویر کشیده شود، همین که حالت وضو دارد، کافی است.)

7. در تبلیغ پودر لباس شویی، درمیان لباس های تمیز شسته شده روی بند جانماز و سجاده شسته شده نیز نشان داده شود.

8 . در تبلیغات فرش، فرش هایی که به صورت سجاده یا مخصوص مسجد است، به تصویر کشیده شود.

9. در تبلیغ کاشی و سرامیک، تصویری از گنبد، گلدسته و محراب پخش شود.

همان طور که مشاهده می شود، در این موارد بدون این که به روند اقتصادی و تبلیغاتی پیام لطمه بخورد و بدون این که بیننده احساس کند، می توان پیام دینی خود را به طور غیر مستقیم به او منتقل کرد.

تبلیغ کتاب های دینی چاپ شده و اعلام مراسم دینی نیز نوعی تبلیغات دینی به شمار می آید.

فروشی تخصصی نماز بسیار مؤثر است. مکان کتاب فروشی و نمایشگاه و زمان آن بسیار مهم است.

پارک ها و فضای سبز در بهار و تابستان، دبیرستان ها و دانشگاه ها و مراکز فرهنگی در ماه رمضان و حسینیه های بزرگ در ماه محرم، موارد مناسبی به نظر می رسند.

در نمایشگاه بین المللی کتاب در تهران نیز باید به موضوع نماز توجه شود. نمایشگاه عکس، خطاطی و نقاشی با موضوع نماز نیز بسیار مهم است.

محتوا، زمان، مکان و تبلیغات این نمایشگاه ها بسیار مهم و تأثیرگذار هستند.

پوشش خبری و تصویری کامل و همه جانبه همراه با تهیه گزارش و مصاحبه در این مراکز توسط رسانه، گام بلندی در موفقیت این نمایشگاه ها است.

بچه ها بپرسند و مجری برنامه یا یک روحانی ماهر و آگاه که قادر به برقراری ارتباط با کودکان و نوجوانان باشد، به آن ها پاسخ دهد.

برای آموزش احکام نماز به کودکان، استفاده از ابزارهای شعر، داستان، مسابقه، نقاشی، خاطره و کاتون های مناسب و برنامه ریزی شده مؤثر خواهد بود. در این برنامه ها، باید از مجریانی استفاده شود که از مسایل فقهی نماز آگاه باشند و به خوبی بتوانند با کودکان ارتباط برقرار کنند و احکام نماز را به آن ها آموزش دهند.

در سطح عمومی جامعه نیز، برخی افراد با وجود این که سن بالایی دارند، احکام نماز را به طور کامل نمی دانند. در این راه نیز باید برنامه ریزی کامل و دقیقی انجام شود. برنامه هایی با حضور روحانیان و مردم برقرار شود و به پرسش های تلفنی و مکاتبه ای در مورد نماز پاسخ داده شود یا گزارش هایی در سطح شهر تهیه شود و به پرسش های مطرح شده، پاسخ داده شود. برنامه های رادیویی در این مورد مناسب تر است.

وجود چنین برنامه هایی، اهمیت و ضرورت نماز را برای افکار عمومی آشکار می کند. در جامعه اسلامی ما که در طول روز شاید چندین برنامه آموزشی آشپزی از تلویزیون پخش می شود، جای سؤال دارد که چرا در طول هفته یک بار برنامه آموزش احکام نماز پخش نمی شود؟

نیایش، نوایی دلنشین با معشوقی است که جهان، با اراده و عشق او می تپد. نیایش، جریان زلال نیاز به درگاه منتهای بی نیاز است. نیایش، نجوای کوچک ترین در گوش بزرگ ترین است.

نیایش، زیباترین گفتار هستی، عاشقانه ترین ترنّم بهاری، پایدارترین ارتباط وجودی و پر جاذبه ترین کشش عالم و... است.

جنبه های هنری، عرفانی و روانی نیایش، انسان را از گرداب پوچ گرایی و مهلکه تنهایی می رهاند و نماز، نیایشی عالی و پرمحتواست که پرتوهایش گوشه گوشه دل تاریک را روشن می کند.

گسترش روحیه نیایش در بین افراد جامعه، به طور غیر مستقیم جریان نمازگزاری را تقویت می کند.

رسانه برای گسترش روحیه نیایش، اقدامات زیر را می تواند انجام دهد:

ج) تهیه گزارش از مکان های مقدس مانند جمکران و حرم ائمه در حال دعا و نیایش.

د) بیان حالات عرفانی علما و عرفا در نیایش و مصاحبه با شاگردان آن ها در این مورد.

ه ) گفتمان و سخنرانی دینی در مورد نیایش با هدف الگوسازی توسط سخنرانانی که شخصیت اخلاقی و عرفانی دارند.

و) گزارش خبری و مصاحبه با اقشار عمومی جامعه در مورد نیایش و تجربیات شخصی آن ها در مورد نیایش.

هم تضاد ندارند.

اگر نماز خواندن با متغیرهایی چون تحصیلات عالی و موفقیت تحصیلی همراه باشد، بهتر است.

3. در فیلمی که ساخته می شود، نمازگزار، تنها از میان اقشار پایین جامعه یا روستاییان نباشند، بلکه نمازگزاران را از میان اقشار مختلف نمایش دهند و در صورتی که نمازگزاران از سطوح پایین جامعه باشد، ویژگی های مثبت دیگری داشته باشد.

4. در فیلم ها، نمازگزاران کودک، نوجوان و جوان نیز نمایش داده شوند. از آن جا که بیشتر جمعیت کشورمان را این گروه های سنی تشکیل می دهند و این گروه بیشتر در معرض تهاجم فرهنگی هستند، از این رو، نشان دادن الگوهای نمازگزار از گروه های سنی بالا به جای نشان دادن پیرمردان و پیرزنان نمازگزار، تأثیر بیشتری دارد.

5. نمازگزار در فیلم از شخصیت هایی انتخاب شود که از سلامت روانی مناسب و دیگر ویژگی های پسندیده مانند محبوبیت، موقعیت اجتماعی، عادات رفتاری مناسب و هوش بالا، برخوردار باشد.

6. این گونه جلوه داده نشود که انسان در هنگام گرفتاری و مشکل نماز می خواند، بلکه در دیگر موارد نیز صحنه هایی از نماز ارایه دهند.

7. در نمایش صحنه های نماز بیشتر، از صحنه های رکن (مانند رکوع و سجود) که نشانه اوج فروتنی است، استفاد کنند.

8. بکوشند مکان و محل نمازگزار را پاکیزه و تمیز و نمازگزار را نیز با لباس مرتب و پاکیزه و آراسته نشان دهند.

ص: 159

9. در فیلم ها نشان دهند که مسلمان، اول وقت نماز می خواند و بیشتر نماز صبح را به تصویر بکشند.

10. برای نماز خواندن از شخصیت هایی استفاده کنند که دارای نگرش مذهبی متناسب با نماز هستند و در رفتارهای آن ها از این نظر دوگانگی نباشد.

11. نمایش نماز در فیلم هایی با موضوع های مذهبی و دینی، تبلیغ مستقیم نماز به شمار می آید؛ روشن است اثرگذاری آن بر مخاطب و تماشاچی کم تر خواهد بود. پیشنهاد می شود که در فیلم هایی با موضوعات غیرمذهبی، هم چون موضوعات اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز نماز به تصویر کشیده شود.

12. نماز به قشر خاصی از افراد جامعه محدود نشود و نماز خواندن افراد جامعه در زمان ها و مکان های مناسب به تصویر کشیده شود.

و سوهای غیردینی و گاه ضددینی پخش می شود، صحبت در مورد نماز مفید باشد.

فضای معنوی، بیش ترین زمینه را برای مؤثر بودن راهکارها ایجاد می کند. البته ایجاد فضای معنوی به این معنا نیست که همه فعالیت های رسانه کاملا دینی باشد و به طور مستقیم آموزه های مذهبی را مطرح کند و به تصویر بکشد، بلکه در این راستا، به گوناگون بودن و گنجایش مخاطبان نیز باید توجه بسیار کرد.

برخی از راهکارهای معنوی شدن فضای رسانه را بیان می کنیم:

1. استفاده از هنرمندان و ورزشکاران: با توجه به فرهنگ عمومی جامعه و جمعیت جوان جامعه اسلامی ما، هنرمندان و ورزشکاران در نزد بیشتر مردم از محبوبیت خاصی بر خوردارند. اگر شخصیت و نگرش مردم نسبت به آن ها مذهبی و معنوی باشد، در تقویت گرایش های دینی مردم مؤثر است. با توجه به این که بیشتر مردم بینش غیر مذهبی نسبت به آن ها دارند، جنبه الگویی هنرمندان و ورزشکاران اهمیت بیشتری پیدا می کند. در این راستا نکات زیر قابل توجه است:

الف) به تصویر کشیدن مجالس مذهبی که هنرمندان و ورزشکاران محبوب در آن حضور دارند، همراه با مصاحبه باآن ها.

ب) به تصویر کشیدن زندگی خصوصی هنرمندان و ورزشکاران مذهبی مانند رفتن به خانه آن ها و صحبت در جمع خانواده آن ها.

ج) آشنا کردن جوانان با هنرمندان و ورزشکاران شهید، جانباز و آزاده.

د) فعالیت های فرهنگی و نمادین: برای نمونه، صدا و سیما اردویی فرهنگی

ص: 161

را طرح ریزی کند که در یک روز تعطیل تمامی هنرمندان، بازیگران سینما و ورزشکاران محبوب و معروف در برنامه کوه نوردی شرکت کنند و هنگام ظهر در کنار مزار شهدای گمنام، نماز جماعت بخوانند.

در این اردو، با آن ها مصاحبه شود و پرسش هایی در مورد نمادهای دینی و مذهبی مانند نماز، فرهنگ شهادت، نیایش، عبودیت و عشق پرسیده شود.

2. تفسیر قرآن با شیوه جدید، جذاب و کاربردی با حضور جوانان و اندیشمندان دانشگاهی.

3. هر سه شنبه شب، برنامه ای در ارتباط با مسجد مقدس جمکران پخش شود و ارتباط مستقیم با این مسجد برقرار شود.

در این راستا اقدامات زیر مهم است:

الف) مصاحبه با کسانی که از کرامات حضرت ولی عصر(عج) بهره مند شده اند؛ بیماری آن ها درمان یا مشکلشان حل شده است.

ب) پخش فضای معنوی و دعا و نیایش مسجد و صحبت با زایران (تهیه گزارش)

4. گزارش های دینی و مصاحبه با جوانان در مورد مفاهیم دینی.

5. پخش قرآن در زمان کوتاه بین برنامه ها.

6. زیر نویس آیات و روایات همراه با ترجمه، نکات عرفانی و اخلاقی، احکام فقهی رساله توضیح المسائل.

7. گرامی داشت مناسبت های دینی و تهیه و پخش ویژه برنامه های جالب، پر محتوا، متنوع و جدید. تولد و شهادت ائمه. اعیاد اسلامی، ماه محرم، صفر و رمضان باید گرامی داشته شود.

ص: 162

8. چهره و وضع ظاهری بازیگران، مجریان و شخصیت های اول فیلم، پوشش و حجاب خانم ها و گفت و گوها در ایجاد فضای معنوی مؤثر است.

9. ایام حج، فرصت مناسبی برای بیان نکات عرفانی این فریضه الهی است. برقراری ارتباط مستقیم با مکه و مدینه، گفت وگو با حجاج، به ویژه جوانان و تهیه گزارش هایی که از بار عاطفی و معرفتی بالایی برخوردارند، در انتقال حال و هوای معنوی حج به مردم مؤثر است.

10. سخنرانی دینی با جهت گیری و موضوعات خاص که مورد پسند و استفاده همه افراد جامعه باشد.

11. پخش مراسم مذهبی که شخصیت های سیاسی در آن ها حضور دارند؛ مانند مراسم کمک به فقرا، شبی با قرآن، شبی با شهدا و نماز جماعت. اجرای برنامه های مذهبی مانند سخنرانی، عزاداری و قرآن به سر گرفتن این شخصیت ها بر تأثیر کار می افزاید.

12. رسانه، در الگوسازی دینی بسیار مؤثر است. تهیه و تنظیم برنامه هایی با حضور جوانان و نوجوانان قاری و حافظ قرآن، مداحان اهل بیت، بسیجی و انقلابی، حافظان نهج البلاغه و به تصویر کشیدن زندگی شخصی آن ها، در ایجاد فضای معنوی رسانه و الگوهای دینی مؤثر است. این برنامه ها باید به فراخور موقعیت زمانی و مناسبت های مختلف، طرح ریزی شوند. برنامه کودک و نوجوان در این راستا، باید فعالیت بیشتری داشته باشد.

13. تهیه و تنظیم برنامه های متنوع و جذابی با عنوان اخلاق در خانواده، اخلاق در محل کار، اخلاق در خانه، اخلاق در مدرسه، اخلاق در دانشگاه، اخلاق در اجتماع، اخلاق در بازار، اخلاق در بیمارستان و ... .

ص: 163

14. برنامه های پاسخ به پرسش های شرعی، حدیثی و قرآنی.

15. بیان فرهنگ شهادت.

افکار عمومی، از فرهنگ شهادت تصور درستی ندارد و آن را در فضای جنگ و جبهه جست و جو می کند و تصویری خشن از آن دارد، ولی باید توجه داشت که هر چند شهادت، برخاسته از فرهنگ شهادت است، ولی ثمره فرهنگ شهادت، فقط شهادت نیست؛ فرهنگ شهادت در تمام زمان ها و مکان ها کاربرد دارد.

جانبازی، عشق، عرق ملی، دفاع از میهن، وطن دوستی، غیرت دینی، آزاد اندیشی، اسلام گرایی، حفظ شعایر دینی، احترام به نمادهای مقدس، گذشت، تلاش و سازندگی، از ارکان و نمادهای فرهنگ شهادت است.

بیان نکات عرفانی شهادت، در گسترش فرهنگ شهادت و معنوی شدن فضای رسانه مؤثر است.

ساحت های قطعی شخصیت و هویت بزرگسال تثبیت شده یا دوباره مطرح می گردند».(1)

روحیه تأثیر پذیری نسل جوان، قوی است. جوانی، با نوعی اثر پذیری روحی و حالات انفعالی و تشویش های ذهنی آمیخته است که کم تر رنگ عقلی و استدلالی می پذیرد؛ به همین دلیل، عوامل خارجی در جنبه های مثبت یا منفی، بیش ترین اثر را در او می گذارد. شفافیت روحیه جوان و حساسیت او، عامل اصلی توجه دستگاه های تبلیغاتی استکبار و بنگاه های فرهنگی غرب برای سوق دادن آن ها به انحرفات اخلاقی و دینی بوده است.

در بخش آثار انس بانماز، آثار تربیتی نماز را بررسی کردیم. در آن جا نقش نماز در ثبات و بالندگی شخصیت، بررسی و بیان شد که نماز سبب تقویت اراده، افزایش قدرت تمرکز ذهن، نظم و ادب می شود. در بحث آثار نماز در زندگی زوج های جوان، آثار دیگر نماز در شخصیت جوانان را بررسی کردیم. نماز، نیازمندی های نسل جوان را برطرف می کند و سببب ایجاد تواضع و گذشت در زندگی می شود.

نماز، حس مسئولیت پذیری را افزایش می دهد و با خود کامگی مبارزه می کند. نماز، سبب استحکام پایه های زندگی زوج های جوان، حفظ کیان خانواده، تربیت نسل صالح، کاهش فشارهای روانی و غلبه بر خودبینی و خودمحوری می شود.

در بخش نیایش نیز به برخی آثار تربیتی نیایش، مانند امید، اعتماد به نفس

ص: 165

و امنیت روانی اشاره شد.

نماز، برترین و جامع ترین نیایش است که بهترین نوع رابطه انسان با خداوند متعال است.

آثار اخلاقی نماز نیز در ثبات و بالندگی شخصیت بسیار مؤثر است؛ جبر، تواضع، اخلاص و خود سازی هر کدام در شکل دهی شخصیتی آرمانی و شکوفا بسیار مؤثرند.

به طور کلی، نماز در شخصیت انسان مؤثر است و این موضوع با توجه به این که جوانی، دوره شکل گیری و جهت دهی شخصیت و بسیار حساس است، در مورد جوانان اهمیت بیشتری پیدا می کند.

و با واقعیات تناسبی ندارد، هر چند که عملکرد او جز این را نشان می دهد.

هر جوانی بر اساس نوع شخصیت خود، به دسته ای از ارزش ها روی می آورد، به شدت به دنبال اصلاح اجتماعی است و سکوت و بی حرکتی بزرگسالان را ضد ارزش می داند.

همه پذیرفته های دوران کودکی، به ویژه مسایل مربوط به مذهب را زیر سؤال می برد و می خواهد با توجه به شخصیت شکل پذیر و استقلال جوی خود، نظامی از ارزش ها را درباره دین، حقیقت، زیبایی و قدرت به دست آورد.

بازتاب درون گرایی او، در خود فرو رفتن و بیزاری از جامعه است؛ زیرا عوامل و شرایط پیرامون را برای خود، محدودیت عمده ای می داند. (این مسئله بیشتر برای دختران مطرح است.)

در بازتاب های برون گرایی، برتری جویی، و باور به تفاوت داشتن با دیگران در راستای حس خود نمایی در او پدیدار می شود. (این مسئله بیشتر در مورد پسران مطرح است.)

در تدوین راهکارها افزون بر شناخت جوان می بایست به عوامل بازدارنده در باورمندی جوان به نماز نیز توجه کرد و برنامه سازان نیز جهت تهیه برنامه ای مؤثر و پرمخاطب باید از آن ها آگاهی داشته باشند. خانواده، محیط آموزشی و اجتماع هر کدام به نوعی می توانند از اعتقاد و گرایش جوان به سوی نماز جلوگیری کنند. رفاه زدگی، تجددطلبی و ناهماهنگی بین گفتار و کردار والدین در خانواده مانع گسترش نماز در خانواده است. ضعف نهادهای ارشادی، علم زدگی و روشن فکر مأبی نیز در اجتماع از اعتقاد نماز به جوان

ص: 167

جلوگیری می کند.

حال و روحیات نوجوان در هر زمانی، از یکی از آن ها استفاده شود.

روش های فراخواندن نوجوانان به نماز:(1)

1. روش های خیر خواهانه؛ مانند وصیت، نصیحت، وعظ و حکمت؛

2. روش های اقناعی، مانند استدلال، محاجّه، مجادله، تحدی، برهان و محبت؛

3. روش های تبیینی؛ مانند تشریح، تحلیل، محاوره و گفت وگوی آزاد؛

4. روش های برانگیزاننده؛ مانند تحسین، تأیید، تشکر و سپاس، ترغیب، تحریض، تشویق، پاداش و انعام؛

5. روش های امید ساز؛ مانند وعده و بشارت؛

6. روش های ترغیبی؛ مانند ذکر صالحان، داستان و بازی؛

7. روش های عنایت آمیز؛ مانند مطایبه و شوخی، گذشت کریمانه، تغافل، تسامح، تجاهل، امهال (مهلت دادن)؛

8. برخوردهای غیر مستقیم؛ مانند کنایه، تعریض، اشاره، تلویح؛

9. روش های جدی در برخورد؛ مانند اعلام تعجب، ذم و قدح، تقبیح، تنفیر، قطع محبت و قهر؛

10. روش های اعتراضی؛ مانند عقاب، اعتراض، ابراز تأسف، نهی، محروم کردن؛

11. روش سرزنش ها و تعبیر؛ مانند ملامت، توبیخ، تحقیر عمل؛

12. روش های هشدار دهنده؛ مانند اخطار، عقاب، افشا؛

ص: 169

13. روش های تهدیدی، مانند ارعاب، وعید، تحذیر، تخویف (ترساندن)؛

14. روش های تنبیهی؛ مانند اخذ، بطش امکانات، نکال، تعزیر، رجز، خزی؛

در اعمال این روش ها، برخی اصول باید رعایت شود: رفع عوارض ذهنی، در نظر داشتن شرایط سن و جنس، یاری جستن از خود فرد، پرهیز از تمسخر، طرد و رد، به خود واگذاری، حیله، فریب، استبداد و خشونت، تکیه بر آگاهی و تفهیم، تمرین و تداوم، مراقبت در اسوه سازی، فریضه سازی و سهل گیری مانند کوتاه کردن نماز و تکیه نکردن بر تعقیبات.(1)

زمینه های متعددی در نوجوانان وجود دارد که راه را برای تربیت مذهبی و هدایت او به نماز و عبادت فراهم می کند. والدین باید به این زمینه ها توجه کنند تا در تربیت پایدار و اصلی مذهبی فرزندانشان موفق باشند.

آن زمینه ها عبارتند از: بحران شناخت، تعیین هویت، جست وجوی ماورای طبیعت، مرحله ایمان، مرحله بر افروختگی، بیداری فطرت، رشد تفکر، مرحله اسوه جویی و بیداری حس اخلاقی.(2)

در پایان، چند پیشنهاد برای کاشتن بذر دین باوری در فرزندان ارایه می شود:

1. ایجاد ارتباط کلامی و عاطفی با فرزندان؛

2. ایجاد امنیت روانی برای فرزندان؛

3. دیدگان مثبت نگر؛ (بر نکات مثبت شخصیتی فرزندانتان توجه کنید نه ضعف ها و کاستی ها)

ص: 170

4. مقایسه نکردن نوجوانان با دیگران.

نمی توانیم به او کمک کنیم و او را همراه خود سازیم. باید از دیدگاه جوان آگاه شویم و از همان دیدگاه به مسئله نگاه کنیم و بر همان پایه حقایق را بازگو کنیم.

باید پس از شنیدن سخنان جوانان و آشنا شدن با دیدگاه آنان، به اصلاح و هدایت آن ها پرداخت. پس از شناسایی روحیات جوان در مورد نماز، با برنامه ریزی دقیق و حساب شده، می توانیم روند نمازگزاری جوانان را طراحی کنیم.

حقیقت این است که تربیت به معنای دقیق آن، انتخاب بهترین روش ها در موقعیت و شرایط خاص است.

الگوگیری، یکی از این روش های تربیتی است. هر چه الگوها مناسب تر باشد، انسان در رسیدن به کمال موفق تر است.

انسان، به طور فطری عاشق کمال است و این عشق به کمال، آدمی را به الگوطلبی و الگوپذیری می کشاند. از این رو، ارایه الگوهای متعالی و قابل پیروی، از مهم ترین امور تربیت انسانی است؛ زیرا روش یادگیری غیر مستقیم و از راه مشاهده، از مؤثرترین و پایدارترین انواع یادگیری هاست.

جوان، از سویی به علت کم تجربگی و آگاهی کم، نیاز به یک الگوی کامل و متعالی دارد و از سوی دیگر، به علت تأثیر پذیری و عدم تقلید آگاهانه، ممکن است الگوهای نا مناسبی را برگزیند و شخصیت خود را به خوبی سامان ندهد.

پس الگو پذیری، اصل مسلم تربیتی است که در مورد جوانان، اهمیت و اثر بیشتری دارد.

رسانه، با الگو سازی و مطرح کردن الگوهای متعالی در امر نمازگزاری، می تواند در راه گسترش فرهنگ نماز در میان جوانان گام بزرگی بردارد. در انتخاب و ارایه الگو، باید بسیار دقت کرد تا جوانان آن را بپذیرند.

استفاده از شخصیت های محبوب و شناخته شده جوانان در این راستا، قابل توجه است. البته با توجه به امکانات رسانه ای، می توان با مخاطب شناسی و روان شناسی اجتماعی دقیق، الگوهای جدیدی ساخت که بسیار مؤثر باشند.

گفت وگو با جوانان در مورد نماز، گام بلندی در ارتقای باورهای دینی آن هاست.

این گفت وگو به چند شکل امکان پذیر است:

جوانان آشناست، گام بلندی است در نهادینه کردن نماز در جوانان. به ویژه این که، جوانان ذهنی کاوشگر و پر سؤال دارند و تا زمانی که پاسخی برای پرسش های خود نیابند، به راحتی مطلبی را نمی پذیرند.

جوانان، پرسش هاو تردیدهای زیادی در مورد نمازگزاری دارند که باید به آن ها پاسخ گفت. ممکن است جوانی بپرسد: «چه می شد اگر به جای این که در زمان خاص و به شکلی ویژه نماز بخوانیم، در هر زمان و به هر شکلی که می خواستیم، با خدا به صورت قلبی ارتباط برقرار می کردیم و هر کس در دلش با خدا نجوا می کرد؛ یعنی جنبه های عاطفی عبادت بیشتر می شد؟!»

می توان در سطح شهر در ایستگاه اتوبوس، پارک، اغذیه فروشی، حیاط دبیرستان، زمین ورزشی، کتاب خانه، مسجد و دامنه کوه، به سراغ جوان ها، رفت و از آن جا با برنامه، ارتباط مستقیم برقرار کرد تا جوانان پرسش های خود را مطرح کنند.

نماز تغییر دهد.

برای نمونه، پرسیده شود «آیا برای نماز جای گزینی وجود دارد؟ اگر نماز نخوانیم چه می شود؟ شما فکر می کنید چرا خداوند به انسان ها گفته روزی پنج بار نماز بخوانند؟ صحبت کردن با خدا یعنی چه؟ چطور می توان با خدا صحبت کرد؟ صحبت با خدا لذت بخش تر است یا جست وجو در اینترنت؟

ترک نماز، گناه بزرگی است. با توجه به روحیات جوان، باید در مسیر فرا خوانی جوان به نماز، نخست بحث های علمی روز را مطرح و سپس آیات و روایات را بیان کرد؛ یعنی نخست جنبه شخصیتی، سیاسی، تربیتی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و فرهنگی نماز را مطرح ساخت و سپس ابعاد اخلافی و عرفانی آن را بیان کرد. به این ترتیب، جوانان در مسیر دین داری ثابت قدم می شوند و به پرستشی آگاهانه می پردازند. رسانه، در این مورد باید برنامه های گوناگون و جذابی تهیه کند.

3. پخش این داستان ها، رابطه عاطفی بین جوانان و انبیا و ائمه و علما را تقویت می کند. این امر، با توجه به کم رنگ بودن جنبه استدلالی شخصیت جوانان و تقویت روحیات احساسی آن ها، در تداوم دین داری، به ویژه نمازگزاری در آن ها بسیار مؤثر است.

بر طرف می کند.

آشنایی جوانان با این ابعاد نماز، سبب تغییر نگرش آن ها نسبت به نماز می شود و به ترویج فرهنگ نماز در جامعه کمک می کند. لازم است نشست های تخصصی با حضور کارشناسان و اندیشمندان برتر تشکیل شود و تمامی این آثار بررسی شود. به نظر می رسد جوانان نیز از این برنامه ها استقبال می کنند. برخی از این آثار را بررسی می کنیم:

الف) ازدواج

زوج های جوان، در آغاز زندگی با مسایل متعددی روبه رو می شوند که کم تجربگی و احساس گرایی آن ها ممکن است به استحکام پایه های زندگی نو بنیانشان آسیب برساند. در بخش های پیشین، نقش نماز در زندگی زوج های جوان را بررسی کردیم و روشن شد که نماز تا چه اندازه به گرمی و تقویت کانون خانواده کمک می کند.

پیش از ازدواج نیز، نماز عفت و پاکدامنی جوانان را افزایش می دهد و فضای آرام و بی تنشی را برای انتخاب همسر به وجود می آورد تا ملاک های واقعی و اصیل، رهگشای آینده زندگی جوانان باشد.

ب) تحصیل

یکی از مهم ترین ابعاد زندگی جوانان تحصیل است. جوانانی که در تحصیل موفق هستند، از وجهه اجتماعی خوبی برخوردارند و بزرگ ترها آنان را جوانانی موفق و خوش آتیه می دانند. تحصیل موفق به برخی پیش زمینه ها نیاز دارد که نمازگزاری واقعی و مداوم آن را تأمین می کند. تمرکز، ثبات، نظم، اراده، امنیت روحی و روانی، امید و اعتماد به نفس، از کار کردهای تربیتی و شخصیتی نماز است که در تحصیل موفق مؤثرند.

ص: 179

با توجه به اهمیت تحصیل برای جوانان، به نظر می رسد آگاهی از این ابعاد در نهادینه شدن نماز در آن ها مؤثر باشد.

با توجه به کار کردهای مختلف نماز و مفاهیم متعالی آن در تغییر نگرش و تقویت انگیزه های متعالی در انسان، می توان گفت که نماز در نجات جوانان از برخی بحران ها، مانند بحران هویت مؤثر است.

به هر حال، باید نشست های تخصصی در مورد نماز و جوانان برگزار شود تا جوانان به آثار نماز در زندگی خود پی ببرند.

«بیان خاطرات»، «گزارش های جذاب از مساجد و صحبت با جوانان فعال مسجد» و «پخش سخنرانی شخصیت های مورد قبول جوانان در مورد اهمیت، جایگاه، آثار، اسرار و انس با نماز» نیز از راهکارهای رسانه ای گسترش نماز در سطح نوجوانان و جوانان است.

می آید. انتقال مفاهیم و اعمال دینی، در این میان از همه مشکل تر است؛ چون این امور غیر ملموس هستند و در دنیای کودکانه کودکان به راحتی جای نمی گیرند. کودکان تصور ساده ای از هستی دارند. آن ها همه چیز را در بازی خود می بینند. جای دادن نکته مهمی مانند هدف خلقت (عبادت) در دنیای کودک، کمی مشکل به نظر می رسد. از این رو روش القای نماز به کودک، بسیار مهم است و در روند نمازگزاری او در آینده بسیار تأثیر می گذارد. بینش و تصور هر فردی در مورد نماز، از همین زمان شکل می گیرد. بهتر است کودکان از نماز به ویژه اولین نماز، خاطره خوشی داشته باشند تا در آینده، بدون نیاز به نظارت و سخت گیری بزرگ ترها، به صورت خود جوش نماز را به پا دارند. به دلیل اهمیت بحث چگونگی القای نماز به کودکان را بررسی می کنیم.

مخصوص نماز یا به مناسبت نماز برای او بخرند؛ سخن و کلام را در هنگام دعوت به نماز، زیبا و دلپذیر کنند. از ادبیات کودک به صورت شعر، استفاده کنند تا بتوانند با او ارتباط عاطفی برقرار کنند؛ نعمت های خدا را به یاد او بیاورند و خودشان نیز برای نماز آماده شوند.

آسان گیری، تکرار و مداومت، رعایت ضوابط و احکام نماز، رعایت تدریج، تشویق و تأیید، از دیگر مواردی هستند که در القای نماز به کودکان باید به آن ها توجه شود.

نمی کند.

_ آدم نماز خوان که حرف بد نمی زند، کار بد نمی کند، مسخره نمی کند.

در وا داشتن کودک به نماز، پرهیزهایی از سوی والدین و مربیان باید مورد توجه قرار گیرد تا نماز موجب نفی و ترک واقع نشود. این موارد عبارتند از:

_ پرهیز از خسته کردن کودک با برنامه های اضافی و تعقیبات نماز و یا بیدار کردن کودک از خواب شیرنش برای نماز شب؛

_ پرهیز از گرفتن وقت تفریح کودک مانند وقت بازی و تماشای فیلم؛

_ پرهیز از اعمال قدرت و مجبور کردن کودک به نماز؛

_ پرهیز از دعوت کودک به نماز در زمانی که به تازگی او را تنبیه کرده اید؛

_ پرهیز از خشکی و بی روحی نماز.

نکشیده اند، ولی در مورد نماز است، در روحیه کودکان مؤثر است و به زبان کودکان آن ها را به نماز فرا می خواند.

مسابقه، انگیزه های قابل توجهی در کودکان و خردسالان ایجاد می کند.

برای نمونه، برنامه ای با عنوان «مسابقه نماز» طراحی شود که در آن مسایل مختلف مربوط به نماز به مسابقه گذارده شود. کودکان در مورد نماز شعر بخوانند، داستان تعریف کنند، خاطره اولین نماز شان را بیان کنند. یا این که در مورد اذکار و افعال و برخی احکام ساده نماز، مسابقه ای طراحی شود.

فضای مسابقه باید بسیار شاد و جذاب، با طراوت و پر عاطفه باشد.

باید برنامه های ارشادی برای والدین تهیه و تنظیم شود و مطالب از این قبیل بررسی شود:

«عادت دادن بچه ها به نماز پیش از بلوغ، سنین آموزش و تربیت از دیدگاه امامان معصوم علیهم السلام سنی که درآن کودک نماز را درک می کند، سنی که در آن از کودک بخواهیم نماز بخواند، نقش الگوها در تربیت دینی فرزندان، راه های تقویت احساس مذهبی کودکان، شیوه های آموزش نماز به کودکان، شیوه های نمازخوان کردن کودکان، شیوه پاسخ گفتن به پرسش های کودکان در مورد نماز و...»

پخش سرود و شعر در مورد نماز و نمازهای جماعت کودکان با حضور شخصیت ها؛ مانند نماز جماعتی که مقام معظم رهبری در جشن تکلیف دختران به پا کردند، از دیگر راهکارهاست.

گفتار مجری برنامه کودک و خردسال نیز، بسیار مهم است. مجری برنامه می تواند از موقعیت خود در نزد کودکان و خردسالان استفاده کند و در زمانی که آن ها از دیدن برنامه دلخواه خود خوشحال هستند، آن ها را هدایت و سخنان مستقیم و غیر مستقیم در مورد نماز مطرح کند و زمینه لازم برای نمازگزاری کودکان را فراهم کند.

نکاتی که پیش از راهکارها بیان شد، باید در گفتار مجری مورد توجه قرار گیرد.

ص: 186

تا به حال نماز را با این نیت که آقا امام زمان(عج) شما را می بیند خوانده اید؟

5. نماز شما در زندگی و رفتار و گفتارتان چه تأثیری داشته است؟ از نمازتان چه توقعی دارید؟

6. نماز شما چقدر طول می کشد؟ چقدر از وقتتان را صرف مقدمات نماز می کنید؟

7. در حال نماز تا چه حد به لباس یا مکان خود توجه دارید؟ آیا برای نماز لباس مخصوصی دارید؟

8. از کجا می فهمید که نمازتان قبول شده؟ آیا تا به حال احساس کرده اید که نمازتان قبول نشده و یا این که نماز خوبی نخوانده اید؟ در این حالت خودتان را ملامت کرده اید و تصمیم به بهتر بودن گرفته اید؟

9. نماز جماعت بهتر است یا نماز فرادا؟ چرا؟ چرا به خانه خدا می گویند «خانه خدا» نظرتان در مورد رفتن به خانه خدا چیست؟ خانه خدا کجاست؟ خدا چند خانه دارد؟

10. آیا تا به حال فکر کرده اید که چرا نماز می خوانید؟ تا به حال از نماز خواندن خسته شده اید؟

11. به نظر شما، جانماز زیبا و گران قیمت کادوی مناسبی برای جشن تکلیف یا جشن تولد است؟ به نظر شما عطر، برای نماز مهم تر است یا مهمانی؟ اگر فقط، برای یک بار مصرف عطر داشته باشید، برای نماز استفاده می کنید یا برای مهمانی؟

12. تا به حال فکر کرده اید که زندگی بدون نماز چگونه است؟

اگر نمازتان قضا شود، چه حالتی به شما دست می دهد؟ آیا تا به حال

ص: 188

فراموش کرده اید که نماز بخوانید؟

13. آیا تا به حال در جمع دیگران مثلا در یک مهمانی یا مدرسه کسانی را به نماز دعوت کرده اید؟

اگر بخواهید یک بی نماز را نمازخوان کنید، به او چه می گویید؟ اگر بفهمید دوستتان نماز نمی خواند، چه می کنید؟ آیا دوستی خود را با او ادامه می دهید؟

14. اگر گرسنه باشید و نماز نخوانده باشید، اول نماز می خوانید یا غذا می خورید؟ حاضرید به خاطر این که نمازتان با حضور قلب بیشتری باشد، کم تر غذا بخورید؟

15. به نظر شما، نماز در روابط خانوادگی تأثیر دارد؟ اگر فرزندتان نماز نخواند، آیا باز هم او را دوست دارید؟

اگر یک بی نماز پولدار و یک نماز خوان کم پول (نه فقیر و بی پول) به خواستگاری شما بیاید، کدام را انتخاب می کنید؟

16. اگر نماز خواندن به اختیار شما باشد و خداوند شما را مخیر بگذارد که نماز بخوانید یا نخوانید، چه می کنید؟

به نظر شما برای نما ز، جای گزینی وجود دارد؟ از این که با خدا صحبت می کنید، چه احساسی به شما دست می دهد؟

17. یک جمله در مورد نماز بگویید.

چرا نماز خوب است؟

پرسش های دیگری را نیز می توان در همین راستا طراحی کرد.

گاهی، بار عاطفی از جنبه های معرفتی آن مؤثرتر است؛ مانند این پرسش ها:

1. «اگر بفهمی خداوند شما را دوست ندارد، چون نمازتان را به خوبی

ص: 189

نمی خوانید چه احساسی به شما دست می دهد؟

2. آیا تا به حال فکر کرده اید که موقعیت شما نزد خداوند به چه شکل است و خداوند با چه دیدی به شما می نگرد؟

3. برای شما مهم است که خداوند از شما راضی باشد؟ برای شما مهم است که خدا شما را دوست داشته باشد؟

4. آیا تا به حال محبت خدا، لبخند خدا و رضایت او را تصور کرده اید و به فکر به دست آوردن آن بوده اید؟»

در انتخاب و تهیه پرسش ها به این نکته باید توجه شود که سؤال هایی مؤثرترند که ریشه ای تر باشند و مخاطب را در گیر برخی مطالب ریشه ای کنند تا او به هدف خود از زندگی و عبادت پی ببرد.

برخی موضوعات را یادآور می شویم که پرسش های گوناگونی ذیل آن ها مطرح می شود: «آثار پزشکی نماز،(1) منطق لذت، عبودیت، عشق، زندگی بدون نماز، نیایش و نماز از نظر دانشمندان غربی.(2) آثار نماز در موفقیت تحصیلی، تأثیر نماز در شکل دهی شخصیت، تأثیر پدر و مادر در مورد نماز، نماز و نیازهای واقعی زوج های جوان، کارکردهای سیاسی نماز، کار کردهای اجتماعی نماز، کارکردهای اقتصادی نماز، نماز و عرفان، کارکردهای تربیتی نماز، نماز و بحران هویت، نماز و خانوده».

با توجه به گستردگی تأثیر نماز، پرسش ها در مورد نماز، متعدد است.

در این جا تعدادی از آن ها را بیان می کنیم:

را از بدی باز نمی دارد؟ چه کنیم در نماز اخلاص داشته باشیم؟ شرایط قبولی و تأثیر نماز چیست؟ تأثیر نماز در خانواده و اجتماع چیست؟

در انتها، برخی پرسش ها را مطرح می کنیم که جای بررسی دارند:

1. نماز اول وقت مهم تر است یا نماز با حضور قلب؟

2. چگونه می توان با نماز انس گرفت؟

3. موضوع زکات دادن حضرت علی علیه السلام در رکوع با حضور قلب حضرت منافات ندارد؟

4. برای حضور قلب چه باید کرد؟

5. چگونه در نماز فقط به یاد خدا باشیم؟

مهم ترین کارهای این ستاد است.

نهادهای دیگری نیز در مؤسسه های مختلف به طور پراکنده و نامنظم در قالب امور فرهنگی، به مسئله نماز پرداخته اند.

چون نماز، آثار و کارکردهای مختلفی دارد و از جنبه های مختلفی قابل بررسی است، در هر موردی، باید به کارشناسان مربوط مراجعه کرد. از این رو، کارشناسان متعددی را می توان در مورد نماز برشمرد.

برخی از نویسندگان، کتاب های متعددی، در مورد نماز نگاشته اند.

در این میان، می توان از آقای عباس عزیزی نام برد که در مورد جنبه های عبادی، تفسیری و روایی نماز، کتاب های متعددی را نگاشته است که تعدادی از آن ها توسط ستاد اقامه نماز چاپ شده است.

فرهنگ دینی از آن استفاده کرد.

نماز نیز، یکی از مهم ترین افعال دینی است که در گسترش آن می توان به خوبی از داستان بهره گرفت.

داستان های مفید و مؤثر در مورد نماز را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

وسیله انتشارات کتاب های قاصدک در مورد نماز امام خمینی چاپ شده است.

کتاب نماز ابرار نیز به وسیله ستاد اقامه نماز چاپ شده که داستان های نماز علما را بیان می کند.

کتاب های سرود شکفتن،(1) داستان هایی از نماز، داستان هایی از نماز اول وقت،(2) داستان نماز عارفان(3) و بهترین پناهگاه(4) نیز در مورد نماز به چاپ رسیده اند.

رسانه، امکانات زیادی دارد و می تواند داستان پردازی و اسطوره سازی کند. بهتر است داستان هایی ساخته شود که یک فرد بی نماز، در فرآیندی با نماز آشنا شود و جزو نمازگزاران قرار گیرد. هم چنین آثار بی نمازی و نمازگزاری در این داستان ها بیان شود.

به نظر می رسد این نوع داستان ها از موفقیت بیشتری بر خوردارند. به ویژه این که، نویسنده اختیارات بیشتری دارد و مفاهیم و نکات بیشتری را می تواند در داستان جای دهد.

ص: 195

4. هزار و یک نکته در مورد نماز، نوشته حسن دیلمی، انتشارات نهاد ولی فقیه در بسیج وزارت خانه ها و ادارات.

5. بهره وری در آموزش های نماز، نوشته حسن توانایان فرد، چاپ نگارنده.

ص: 198

19. رهبر، محمدتقی، پژوهشی در تبلیغ، سازمان تبلیغات _ معاونت پژوهشی، 1371.

20. ساروخانی، باقر، درآمدی بر دائرة المعارف علوم اجتماعی. نشر کیهان، تهران، 1375 _ 1376.

21. ستاد اقامه نماز، تهران، نماز راهی به سوی کامیابی، مجموعه سخنرانی ها، میز گردها و کمیسیون های ششمین اجلاس نماز

22. ستاد اقامه نماز، نماز و زندگی، مقالات برگزیده هشتمین اجلاس سراسری نماز.

23. ستاد اقامه نماز، نیایش، فصل نامه مطالعاتی _ تحقیقاتی نماز، شماره 1 و 2.

24. ستاد اقامه نماز، نیایش نامه، فصل نامه پژوهشی _ مطالعاتی نماز، پیش شماره(3) زمستان 1378، تهران.

25. صانعی، پرویز، جامعه شناسی ارزش ها، کتاب خانه گنج دانش، تهران، 1372.

26. عزیزی، عباس، نمازهای مستحبی، ستاد اقامه نماز.

27. فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1378.

28. قائمی، علی، هدایت نوجوان به سوی نماز، چاپ ششم، ستاد اقامه نماز، تهران، پاییز 1373.

29. ________________ ، اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، ستاد اقامه نماز، 1376.

30. ________________ ، هدایت نوجوانان به سوی نماز، ستاد اقامه نماز، تابستان 1376.

31. کارگر محمد یاری، رحیم، نماز از دیدگاه دانشمندان و متفکران، چاپ سوم، ستاد اقامه نماز، تهران، پاییز 1377.

32. کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران، 1360.

33. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، تهران.

34. مای لی، شخصیت، ترجمه: محمود منصور.

35. مجلسی، محمد تقی، بحارالانوار، دارالمکتب الاسلامی، تهران، 1362.

36. محسنی، منوچهر، بررسی آگاهی ها، نگرش ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی درتهران، انتشارات زهد، تهران، 1379.

37. محسنی، منوچهر، جامعه شناسی عمومی، تهران، طهوری، 1374.

38. محمدی، حسین، قرائت دین، انتشارات ظفر، قم، 1380.

39. مصباح، محمد تقی، فلسفه اخلاق، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1381.

40. معین، حسن، فرهنگ معین، تهران، انتشارات معین.

ص: 200

41. ملک محمدی، مجید، چهل نکته پزشکی پیرامون نماز، موسسه فرهنگی انتشاراتی معارف، تهران، شهریور 1376.

42. ________________ ، چهل نکته پزشکی پیرامون نماز، موسسه فرهنگی و انتشاراتی معارف، چاپ اول، تهران، شهریور، 1376.

43. موریس دو بس، هانری پیرن، تفاوت های فردی، روان شناسی اختلافی، ترجمه: محمد حسن سروری، انتشارات علمی، تهران، 1368.

44. نراقی، احمد، معراج السعادة، موسسه انتشارات هجرت، قم، 1374.

45. نگارش، حمید، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، مرکز تحقیقات اسلامی.

46. نیک خلق، علی اکبر، مبانی جامعه شناسی، نشر بهینه، تهران، 1379.

47. هاشمی، سید مجتبی، تربیت و شخصیت انسانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1372.

48. یولیان لانگ، سیر تکامل فرهنگ، ترجمه: بیژن دانشور.

ص:201